Ma’ruza № 6
Mikroiklim va ishchi xududining xavo muxiti

Reja:

1. Mikroiqo’l im ko’rsatkichlari

2. Mikroiqo’l imning inson organizmiga ta’siri

3. lchamlarni normalash

4. Sanoat changi va unga qarshi ko’rash

Tayanch so’z va iboralar: Mikroiqo’l im, havo, ishlab chiqarish binoalari, iqo’l im, sharoit, inson organizimi.

Ishlab chiqarish xonalari (binolari) mikroiqo’l imi – bu binolar ichki muxitining meteo (iklim) sharoitlaridir. Ular xavo xarorati, namligi va xarakat tezligi bilan birikma xolda, shuningdek tusuvchi moslamalar, texnologik uskunalar va issiqo’l ik nurlanish yuzalari xaroratining inson organizmiga ta’siri bilan belgilanadi.

Mikroiqo’l im ko’rsatkichlari
режага

Mikroiqo’l im ishchi xududda ishchilarning doimiy va yoki vaqtincha turgan joyidan 2 m balandlikda baxolanadi.

Eng qulay sharoitlar – termoregulyatsiya mexanizmlari kuchlanishisiz organizmning normal isiqo’l ik axvolini ta’minlovchi xamda uzoq va muntazam insonga ta’sir qiluvchi mikroiqo’l im lchamlarining yig’indisi. Ular Mehnatga qobiliyatlilikning yo’ksak saviyasi uchun shart – sharoit yaratadi va issiq - qulay komfort sezuvchanlikni ta’minlaydi.

Insonga uzoq muntazam ta’sir etishda termoregulyatsiya mexanizmlari- kuchlanishi bilan davom etadigan organizmning issiqo’l ik xolatida darxol normallashuvchi o’zgarishlar chaqiradigan mikroiqo’l im lchamlari yigindisi  yo’l qo’yiladigan iqo’l im sharoitlari deb qaraladi. Bunday xolda organizmga shikast yetmaydi yoki salomatlikning axvoliga zarar bo’lmaydi, biroq diskomfort issiqo’l ikni sezish, inson qutqarish yomon xis qilishi va mehnatga layoqati pasayishi (sustlashishi) mumkinligi kuzatiladi.

Mikroiqo’l imning inson organizmiga ta’siri
режага

Ishlab chiqarish binosining mikroiqo’l imi xodimga katta ta’sir ko’rsatadi. Tavsiya etish mazmundan mikroiqo’l imning ayrim lchamlarining chetga chiqishi Mehnatga layoqatni sustlashtiradi, xodimning xissiyotini yomonlashtiradi va kasbiy kasalliklarga olib kelishi mumkin.

Xavo xarorati. Past xarorat organizmning sovub ketishga xamda shamollash kasalliklari chiqishiga sabab bo’ladi.

Yuqori xaroratda – organizm qizib ketadi, juda ko’p miqdorda terlaydi, Mehnat ga layoqat sustlashadi. Ishchi eo’tibori sustlashib, baxtsiz xodisaga olib kelishi mumkin.

Xavoning yuqori namligi teri va o’pkaning ustki  qismidan namlikning buglanishini kiyinlashtiradi va og’ir – oqibatda organizmning termoregulyatsiyasi buzilishiga, inson axvolining yomonlashuvi, Mehnatga layoqatlilikning sustlashuviga olib keladi. Past namlikda (< 20%) – yuqori nafas yllarining shilliq pardalari ko’rib kolishi ko’zatiladi.

Xavo xarakati tezligi.  Inson v k0,15 mg’sek.da xavo xarakatini seza boshlaydi. Xavo oqimining xarakati uning xaroratiga bog’liq. 360 S > t da oqim insonga salqinlatuvchi ta’sir, 400 S < t da  noqulay, yomon, salbiy ta’sir ko’rsatadi.

 O’lchamlarni normalash

GOST 12.1.005-76 SSBT “Ishchi muxit xavosi. Umumiy sanitariya-injeneriya talablari” organizm quvvat xarajatlariga bog’liq xolda 3 toifadagi ishlarni ko’zda to’tadi:

Engil jismoniy

1a – jismoniy kuch talab qilmaydigan o’tirgan xolda;

1b – o’tirib, turib yoki yurish bilan bog’liq ayrim jismoniy kuchlanish;

Jismoniy o’rtacha og’ir

2a – 1 kilogacha buyumlarni yengil olib yurish bilan bog’liq; ma’lum jismoniy kuchlanishni, 10 kilogacha yo’qni buyumlarni ko’tarishni talab qiluvchi turgan yoki o’tirgan xolda;

Og’ir jismoniy

2b – 10 3 kilodan ortiq vazndagi doimo olib yurish; tashish bilan bog’liq va katta jismoniy kuch talab etadigan;

6.1. jadvalida yil fasli va ishlar toifasini xisobga olgan xolda mikroiqo’l im o’lchamlarining qulay meyorlari berilgan. Ta’kidlash joizki, yilning issiq davrida xavoning o’rtacha sutkalik xarorati k 100 C dan yuqori, yilning eng sovuq davrida k 100 C dan past, nisbiy namlik 40-60% dir.

Mikroiqo’l im parametrlarining

optimal meyorlari

Xavoda mavjud qotishmalar katta axamiyat kasb etadi.

Ishlab chiqarish jarayonida xavoga zaxarli moddalar (bug’lar, gazlar, chang) ajralib chiqishi mumkin. Ular  nafas yo’llari orqali va meda-ichak trakti orqali inson organizmiga tushadi va salbiy oqibatlariga olib kelishga qodir.

GOST 12.1.007-76 ga muvofiq, inson organizmiga ta’sirida kasbiy kasalliklar yoki inson salomatligi axvolining og’irlashuvlariga olib keluvchi moddalar zaxarli moddalarga kiradi. Zaxarli moddalar xavfning 4 ta sinfiga bo’linadi:

1.            Favqulotda xavfli.        

2Yuqori xavfli

3.            Muhtadil xavfli

4.            Kam xavfli

6.1 jadval

Ishchi xududning xavoda mavjud zaxarli moddalar ustidan nazorat 1 – sinf moddalari uchun uzluksiz bo’lishi va qolgan sinflar moddalari uchun davriy bo’lishi mumkin.

Ishchining 8 soatli ishi yoki boshqa bir davomiylikda, biroq butun ish staji davomida xaftasiga 41 soatdan kam bo’lmagan vaqtda kundalik bo’lishidagi kasallik yoki salomatligi axvolining ogishmasini chaqirmaydigan kontsentratsiya xavoda zararli moddalar meyorli yo’l qo’yiladigan kontsentratsiyasi deb ataladi.

Meyorli yo’l qo’yiladigan kontsentratsiya 700dan ortiq turdagi zararli moddalar uchun andoza belgilaydi. Ayrim moddalar tavsifi 6.2. – jadvalida:

Ishchi xududining xavosida meyorli yo’l qo’yiladigan kontsentratsiya zaxarli moddalar

6.2. jadval

Insonga bir yunalishli xarakatdagi necha xil zararli moddalar 1 vaqtning o’zida ta’sirida ularning MYKK ga nisbatan xavoda faktik kontsentratsiyalari (S1, S2,..., Sn) nisbati miqdori:

S1g’MYkK1 k  S2g’MYkK2 k ... k Sng’MYkKn < 1

   Masalan: turli spirtlar, kislotalar, ishqorlar, sulfidli va sulfat angidrid.

   Sanitar normalarning axoli punktlari uchun zararli moddalar MYKK si ishchi binolari xavosidagiga nisbatan ancha kam o’rnatiladi. Xatto mukammal texnologiya va zamonaviy uskunalar bilan xam ishlab chiqarish binosi xavosiga zararli moddalarning tushmasligiga tula erishib bo’lmaydi. Bunday xolatlarda insonlarni ximoyalash uchun ventilyatsiya (qulay iqo’l im sharoitlarini yaratishni ta’minlovchi va texnologik jarayon talablariga javob beruvchi ishlab chiqarish binolarida uyushgan va muntazam xavo almashtirish)  dan foydalanadi.

Ventilyatsiya tabiiy va sun’iy (mexanik) turga bo’linadi. Tabiiy ventilyatsiya o’z navbatida uyushtirilgan (aeratsiya) va uyushtirilmagan (infiltrratsiya)ga bo’linadi. Mexanik ventilyatsiya irmoq, toro’tib oladigan, murakkabga ajraladi.

Bir ishlayotganga Vnom = 20 m3  da xavo zatadigan

> 30 m2g’ ch ishlayotganga. Vnom  20 m3 < V < 40 m3  xavo uzatish > 20 m2g’ ch. Binoda deraza va fonarlar bo’lmganida 

>  40 m3g’ ch xavo Vnom > 40 m3 deraza va shiftdagi fonarlar mavjudligida 1 ishlovchiga, zaxarli moddalar bo’lmganida deraza va eshinlar orqali tabiiy ventilyatsiyadan foydalanishga ruxsat beriladi.

   Ishlab chiqarish binolarida xavoning xarakatlanish tezligi 0,03<  V < 0,5 mg’sek atrofida.

   Toro’tib olinadigan ventilyatsiya:

·        Deraza va eshiklar orqali xavo yetarli bo’lsa;

·        Binoda odamlarning qisqa vaqt bo’lishlari xolatlarida

·        Binodan ifloslangan xavoni ko’p qismini chiqarish talab qilinganda qo’l laniladi.

1 – maxalliy surgich, 2 – patrubkalar, 3 – xavo o’tqazadigan, 4 – filtrr, 5 – tindirgich, 6 – ventilyator, 7 – chiqarish quviri

Irmoq ventilyatsiyadan:

·        Binoda to’liq xavoni almashtirishni talab etishda;

·        Binoda zaxarli, xavfli va o’ta sassiq ifloslanish yoki gazlar chikmayotgan bo’lsa;

·        Ifloslangan xavoning binoga kirishini ogoxlantirilayotganda qo’llaniladi.

1-xavo qabul qilgich,  2-filtrr,   3-xavo o’tqazadigan,    4-kalorifer,    5- namlovchi,     6-ventilyator,    7-xavo o’tqazadigan,  8-irmoq xuraklari (yoki teshik yoriqo’l ar)

Irmoqo’l i – surgich ventilyatsiya ventilyatsiyaning faqat birgina tizimi bilan bino xavosini tozalash imkoni bo’lmganida o’rnatiladi. Bunday ventilyatsiya sozlash va ishga tushirishda katta xarajat talab qiladi, o’ta samarali sanalib, faqat ayrim xolatlarda zarurat  tug’ilganda loyixalashtiriladi.

Filtrrlar – g’ovakli mexanik chang ajratuvchilar, elektrofiltrrlar va moyli.

G’ovakli- (ipsimon, gazmolli, donli, graviyali) chang filtrrlar g’ovaklarida tez-tez o’tirib qoladi, ko’pincha filtrrlovchi massa tepasida va g’ovaklar devorlarida qoladi.

Mexanik chang ajratuvchilar – turli xil tsikloplar, chang utiruvchi kameralar, changtuplovchilar.

Elektrofiltrrlar – doimiy tarzda yuqori kuchlanishdagi tokni o’tqazuvchi xavo o’tqazgichi ichida elektrodlar o’rnatilgan. Elektrodlar yonidan ifloslangan xavo o’tayotganda chang zarralari nurlanayotgan elektrod elektronlarining salbiy elektrzaryad oladilar, oqibatda ular yerga tsish elektrodlar yunalishida joylashadi va shu yerda chang tuplovchilarga o’tirib qoladi.

Moyli filtrrlar – ifloslangan xavo va  moyli ustama bilan tsish ustunini xosil qiluvchi moylangan qisqa metall quvirchalar bilan to’ldirilgan katakli quti. Bunday filtrlar irmoq va surg’ich ventilyatsiyada qo’llaniladi.

Afzalliklari - qurilma va xizmat ko’rsatishi oddiy. Filtrr ifloslangan paytda doiralar davriy tarzda issiq soda yoritmasida yuviladi va ularning ustamalari moylanadi (doiralar –kutisi bilan moyli vannaga solinadi. Changni tozalash uchun qurilmalar chang va chang zarrachalarining xarakteri va xajmini inobatga olgan xolda tanlanadi.

Chang zarrachalari xajmi yuzasidan kichik, o’rtacha va yirik changga taqsimlanadi.

I. Eng kamida – agar 1 m3 xavoda 50 mg gacha chang bo’lsa.

II.rtacha 500 mg gacha.

III 500 mg dan ancha yuqori.

Zamonaviy filtrrlar 10 mk gacha eng  kichik changni sezib, 1 m3  xavoga 1-2 mg ni tozalashga qodir.

Tozalash darajasiga ko’ra gazmolli va elektrik filtrrlar o’ta samarali, ular 10000 mgg’m3  gacha, ya’ni 99,5% changi mavjud xavoni tozalashga qodir.

Irmoq ventilyatsiyasi uchun tozalash darajasi quyidagicha – ishlab chiqarish binosining ishchi xududi xavosida zararli moddalar kontsentratsiyasi < 30% MYKK.

Iflos chang yoki zararlangan moddalar bor xavo doimo xam to’liq ko’zga tashlanmaydi. Yilning eng sovuq davrida surilayotgan xavoni isitish uchun issiqo’l ikni tejash maksadlarida ifloslangan xavo aralash kameraga xaydalib, (>10%)  tashqi xavo bilan aralashib, so’ng tozalangach, yana binoga uzatiladi. Bunday xavo ayriboshlash retsirkil-       yatsiya deb ataladi.

Aralashtiruvchi kam yerga suriladigan xavoda zararli va portlash xavfi bo’lgan (akkumulyatorlardan) moddalar       mavjud bo’lsa, retsirkilyatsiyaga yo’l qo’yilmaydi.

Radio va telestudiyalarining radiozatish markazlarida retsirkilyatsiya binoda xavo maxsus, ataylab sovutiladigan yilning eng issiq vaqtida xam amalga oshiriladi. Binoda xavo t, R, V sining davriy tekshiruvchi xavo almashtirishning qisqaligi ventilyatsiya qurilma xarakati samaradorligining nazorati xisoblanadi.

Isitish. aloqa korxonalarining ishlab chiqarish binolarida apparatura, qurilma, mashinalar ishi chogida isitish tizimini tanlashda xisobga olinishi zarur bo’lgan katta miqdordagi issiqo’lik  xosil bo’ladi. Jumladan apparatura, uskunalar ustamalarining t k 600 C xaroratida binoda xavo 150 S gacha qiziydi, t k 100 – 1250 S da esa xavo 300 S gacha qiziydi. Bunda yorug’lik, insonlardan tarqaladigan issiqo’likni inobatga olish zarur. Sanitar normalar bo’yicha qishda binoda t > 160S tashkil qiladi. Avtozal, kross, izga soluvchi, kommo’tator xonalari, muzokara punktlari, laboratoriyalar, ma’muriy idora binolarida t k 180 C ni tashkil qiladi. Konstruktorlik byurosi, kutubxonada xarorat t >200 C ga teng bo’ladi. Yozda binodagi xarorat o’rtacha tashqi xavo xaroratidan eng jazirama oyining soat 1300 da ko’pi bilan 50 S ga yuqori bo’lishi kerak, lekin 55 foiz nisbiy namlik xolatida 280 S dan yuqori bo’lmasligi lozim.

Sanoat changi va unga qarshi kurash

Kelib chiqishi bo’yicha chang organik (usimlik va xayvonot olami), norganik va aralash bo’ladi. Chang organizmga nafas yo’llari orqali tushadi, o’pkaga o’tib, ko’zning shilliq  pardalari va teri ustiga o’tirib qoladi. Changni uzoq vaqt davomida yutish o’pkaning surunkali xastaligini yuzaga keltiradi. xastalik pnevmokonioz deb ataladi.

Zarari bo’yicha chang agressiv (toksik) – qo’rg’oshinli, silikatli va noagressiv –ko’mirli, yog’och pixli, shakar kunli, o’nliga bo’linadi.

Ko’rinishiga qarab o‘lchovli (aerozolg’) va utirgan (aerogelg’) ga bo’linadi. Chang zarrachalarining miqdori qanchalik kichik bo’lsa, shuncha chang xavflidir.

          O’pkaga 1 dan 5 mk gacha xajmidagi chang zarrachalari tushadi. 5-10 mk dan kattalari burun- xalqumga o’tirib qoladi va yo’talganda, xamda aksa urganda bo’linadi. Aloqa korxonalari tsexlari, elektrotexnika va radioelektronika sanoati zavodlarida faoliyat davomida kimyoviy  moddalar bug’lari ajralib chiqadi – ular yoritma, aralashmalar, kondensatorlar ishlab chiqarishda simob bug’lari, payvandlashda qo’rgoshin bug’lari ajraladi. Agar zararli ajralmalar sanitar normalar va meyorli yo’l qo’yiladigan kontsentratsiyaga nisbatan sezilarsiz bo’lsa, unday xolda maxsus sog’lomlashtirish tadbirlaridan foydalanish talab qilinmaydi.

Sezilarli chang ajralmalari bilan ishlab chiqarish binolari uchun xavo muxitini sog’lomlashtirish yuzasidan profilaktika  tadbirlarini o’tqazish zarur:

I. Texnologik jarayonlarni takomillashtirish yoki o’zgartirish;

II.Ventilyatsiya tizimlarini to’g’ri loyixalashtirish va ekspluatatsiyasi;

III Xavoni konditsionerlash maxsus tizimi qo’llanilishi, shuningdek uni ozon bilan to’yintirish;

IV. Izolyatsiya qilingan binolarda zo’nani changlantiruvchi yoki ajraladigan zararliklarga imkon beruvchi agregatlarning ajralishi;

V.Ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash, distantsion boshqaruvning  qo’llaniilishi.

Individual ximoya vositalari – respiratorlar, changga qarshi ko’zoynaklar.

Chang zarrachalari soni va sifati va boshqa aerozollarini aniqo’l ash uchun umuman bino xavosini, ayniqsa ishchi xududida (poldan 1 dan 2 metrgacha) va slesar-ta’minlovchining tez-tez bo’lib turli xududida xavoni muntazam tarzda taxlil qilish zarur.

Nazorat savollar

1.Mikroiqo’l im sharoitalri nimalarni o’z ichiga oladi?

2. Ishlarning og’irlik buyicha toifasi?

3. Shamollatish usullarini bayon qiling?

4. Changli xavo qanday tozalanadi?

5.  Chang kansentratsiyasini aniqo’l ashning standart usuli?