Ma’ruza ¹ 2
Favqulotda vaziyatlar sharoitida
xayotiy faoliyat xavfsizligi
Reja:
1. Tabiiy ofatlar sharoitida xayotiy faoliyat xavfsizligi
2. Favqulotda vaziyatlar klassifikatsiyasi va umumiy ta’rifi
Tayanch so’z va iboralar: Favqulotda tabiiy ofatlar, xalokatlar,vaziyat, atrof muxit, avariyalar, talofatlar.
Tabiiy ofatlar sharoitida
xayotiy faoliyat xavfsizligi
ðåæàãà
Tabiiy ofatlar, avariyalar, xalokatlar, atrof muxitning sanoat chiqindilar va boshqa moddalar bilan ifloslanishi, urush vaziyatida dushman tomonidan qurolning turli xillaridan qo’l lanilishi axolining aksariyat guruxi xayoti, salomatligi va farovonligi uchun xavfli xolatni vujudga keltiradi. Bu ta’sirlar katta talofatlarga olib kelib, kplab insonlar xayotini quritsa, jaroxatlar va zaxmatlar yetkazadigan bo’lsa, fojeali bo’ladi.
Kundalik xayotimizda voqealarning normal kechishidan boshqa barcha chekinishlarni insonlar favqulotda voqealar yoki vaziyatlarga ta’lluqo’l i deb sanaydilar. S.I. Ojegovning rus tili lug’atida «favqulotda» (yahni «chrezvuchaynuy» ) so’zi «mustasno, juda katta, barcha narsadan o’tib tushadigan» deb talqin etiladi. Bu so’z keng ma’noda «favqulotda xolat» belgilangan jarayon yoki xolatning keskin buzilishi va iqtisodiyot, ijtimoiy soxa va tabiiy muxitga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi, tsatan, kutilmaganda ry beruvchi xodisa sifatida tushuniladi.
Xayotiy faoliyat xavfsizligi kabi bilimlar borasida favqulotda vaziyatni umuman ijtimoiy tizimning amalda bo’lishini bzuvchi omillar ko’rinishi yigindisi deb tushunamiz. Insonlar xayoti va salomatligiga tahdid soluvchi tabiiy, antropogen, biologik, ijtimoiy yoki boshqa ta’sir beqarorlashtiruvchi omil deb tushuniladi.
Favqulotda vaziyatlar ta rang – barang. Favqulotda vaziyatlar sharoitlarida xayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash bo’yicha vazifalarni muvaffaqiyatli xal qilish uchun ularning yuzaga kelish sababo’larini, shuningdek inson va uning turmush tarziga ta’sirini bilish zarur.
Favqulotda vaziyatlar klassifikatsiyasi va umumiy ta’rifi
ðåæàãà
Xar bir favqulotda vaziyat qutqarishng jismoniy moxiyatiga ega, Faqat unga xos yuzaga kelish, xarakatga keltiruvchi kuchi, rivojlanish xarakteriga, inson va uning turmush muxitiga ta’siri sababo’lari va xususiyatlar mavjud. Shundan kelib chiqqan xolda barcha favqulotda vaziyatlar bir necha turga bo’linadi. Ularning tabiati va xossalariga oid turli xos tomonlaridan turli belgilariga qarab toifalanadi.
Xususan, favqulotda vaziyatlar ularning kelib chiqish sababo’lariga qarab, rivojlanish sura’ti, oqibatlarining nechog’li bo’lishini inobatga olgan xolda tarqalishi ko’lamiga ko’ra, toifa tizimlari tuzilishi mumkin.
Yuzaga kelish sababo’lariga ko’ra, favqulotda vaziyatlarni 4 sinfga ajratish mumkin: tabiiy ofatlar, texnogen falokatlar, antropogen (ekologik) fojealar va ijtimoiy – siyosiy mojarolar.
Tabiiy ofatlar – xavfli tabiiy xodisalar yoki favqulotda xarakterga ega va kundalik xayot tarzi yoxud insonlar guruxini buzilishiga olib keluvchi, qurbonlar chaqiruvchi, moddiy boyliklarga talofat yetkazib, yakson qiluvchi jarayonlar. Butun jaxon sog’liqni saqo’l ash tashkiloti ma’lum qiladiki, jamoatchilik salomatligiga kutilmaganda jiddiy va bevosita taxdid soluvchi tabiiy ofatlarni, xarakterlanadigan vaziyatlar sifatida ta’riflanadi.
Tabiiy ofatlar atmosfera xodisalari (tfonlar, dovullar, qor tushishi va bosishi), alanga (o’rmon, torf yong’inlari, axoli punktlaridagi yong’inlar), suv xavzalarida suv darajasining o’zgarishi (toshqinlar, suv bosishi), yer negizidagi o’zgarishlar (Kchkilar, vulqon otilishi, zilzila, tsunami) ta’siri natijasida yuzaga keladi.
Tabiiy ofatlar xam bir – biridan bog’liq bo’lmagan xolda, xam o’zaro bog’liq xolda yuzaga keladi: ulardan biri boshqasini chaqirishi mumkin. Ulardan ayrimlari tez-tez (ko’p xollarda) insonning doimo xam ongli faoliyati oqibatida vujudga kelavermaydi(masalan, o’o’rmon va torf yong’inlari, tog’li xududda ishlab chiqish, portlatishlari, tug’onlar qurilishi, kareralar ishlab chiqish ko’pincha kchkilar, qor lavinalari, mz kuchishiga olib keladi).
Xar bir tabiiy ofat uchun inson salomatligiga zararli ta’sir etuvchi o’ziga xos omillar xarakterlidir. Insonlar xammadan ko’p suv bosishidan (40%), dovullardan (20%), zilzila va qurg’og’chilikdan (15%) dan jabr chekadilar. Umumiy zararning 10% yaqini tabiiy ofatning qolgan turlariga to’g’ri keladi.
Bir qator maxalliy va xorijlik mo’taxassislar katta tabiiy ofatlardagi yoqotishlar xususidagi ma’lumotlarni keltirib, kelgusida, axolining soni va kontsentratsiyasi o’sib borishi munosabati bilan kuchi bo’yicha bunday fojealar oqibatida qurbonlar soni n marotabaga o’sadi, deb ta’kidlashmoqda.
Ishlab turgan joyida mashinalar, mexanizmlar va agregatlarning to’satdan ishdan chiqishi, shu bilan birga ishlab chiqarish jarayonining jiddiy nuqsonlari, portlashlar, yong’in o’choqo’l ari tashkil bo’lishi, katta xududlarning radioaktiv, kimyoviy va biologik zararlanishi, insonlarni xalokatiga olib keluvchi ofatni texnogen fojea deb atash qabul qilingan.
Sanoat inshootlari, qurilish, shuningdek, temir yo’l, xavo, avtomobil, quvirlar va suv transportida yuz bergan avariyalar, ular natijasida vujudga kelgan yong’inlar, fuqorolar va sanoat binolari talofatlari, radiatsion ifloslanish, joyning kimyoviy va bakterial zararlanish xavflarining tuzilishi, yer usti va suv ustida neft maxsulot va zaxarli suyuqo’l iklarning oqib ketishi va axoli xamda atrof-muxitga xavf soluvchi boshqa oqibatlar texnogen fojeaga ta’lluqo’l idir.
Texnogen fojea oqibatlari xarakteri avariya turi, ko’lamlari va avariya chiqqan korxona xususiyatlari (transport turi va avariya sodir bo’lgan xolat) ga bog’liq.
Texnogen fojealar tashqi tabiiy omillar, shu jumladan, tabiiy ofatlar, inshootlarning loyixaviy-ishlab chiqarish nuqsonlari, ishlab chiqarishning texnologik jarayonlari buzilishi, transport, uskunalar, mashinalar, mexanizmlar va boshqalarning qo’llanilish qoidalari buzilishi oqibati bo’lishi mumkin. Biroq ishlab chiqarishning texnologik jarayonining buzilishi va texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinmasligi keng tarqalgan sababo’laridan xisobo’lanadi. Og’ir oqibatlarni chaqiruvchi ta xarakterli avariyalar bular-portlashlar, yong’inlar, atmosfyera va joyning kuchli ta’sir etuvchi zaxarli moddalar (KTZM), radioaktiv moddalar (RM) bilan zararlanishidir.
Portlashlar va ular oqibatida chiqadigan yong’inlar portlash kuchiga ega va kimyoviy moddalar chiqaradigan obektlarga sodir bo’ladi. Gaz va maxsulot quvirlarida katta bosim ostida turgan tizimlar va agregatlar xam shular jumlasidan. ta portlash va yong’in chiqish xavfi bor aralashmalar xavo bilan gazsimon va metan, propan, bo’tan, etilen, propilen, butilen kabi siqilgan uglevodorod maxsulotlar tarqashi oqibatida xosil bo’ladi.
Korxonalarda yong’inlar bosim, top va isitish tizimi ostida turgan elektrouzatgichlar va mashinalar shikastlanishi, tez alanga oluvchi suyuqo’l iklar, texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinmagani orqasida kelib chiqadi.
Binolar va inshoatlarning olovga bardoshliligi, ishlab chiqarishning yong’in xavfi, inshootning mustaxkamliligi, meteorologiya sharoitlari, yong’in o’chirish tizimi va vositalarining axvoli va boshqalar yong’inlar xarakteri va ko’lamiga salmoqo’l i ta’sir ko’rsatadi.
KTZM oqib ketishi va atrof-muxit zaxarlanishi bilan avariyalar kimyo, neftni qayta ishlash, sellyloza-qog’oz, go’sht-sut va oziq-ovqat sanoati korxonalari, suv quvirlari va tozalash inshootlarida, shuningdek temir yo’l orqali KTZM ni transportirovka qilishda vujudga keladi. Noto’g’ri saqo’l ash va transportirovka qilish, texnika xavfsizligiga rioya qilmaslik, agregatlar, mexanizmlarning ishdan chiqishi, quvirlar, omborlarning shikastlanishi bevosita sababo’lar sanaladi.
Muayyan miqdorga kontsentratsiyasidan oshadigan kimyoviy birikmalar kuchli ta’sir etuvchi zaxarli moddalar deb ataladi, insonlar, qishloq xo’jaligi chorvalari, simliklarga zaxarli ta’sir Ko’rsao’tib turli darajada ozor yetkazadi.
Kuchli ta’sir etuvchi zaxarli moddalar (KTZM) texnologik jarayon elementlari bo’lishi mumkin (ammiak, xlor, oltingugurt va azot kislotasi, ftorni vodorod va boshqa) va xalq xo’jaliki inshootlari inshootlaridagi yong’inlarda xosil bo’ladi (uglerod oksidi, azot oksidi, xlorli vodorod, oltingugurt gazi).
Ayrim KTZM yuqori kontsentratsiyalarda inson terisiga shikast yetkazishi mumkin, (masalan, kislota) u bilan ish qilayotganda tegishli ximoya vositalaridan foydalanish zarur.
Atmosferaga radioaktiv moddalar tarqalishi xavfi ulkan AESdagi avariyalar oqibat ko’lamlari yuzasidan o’ta xavfli xisobo’lanadi. Uning oqibatida energiya bo’loklari talofatlaridan tashqari, ulkan maydonlarda uzoq radioaktiv zaxarlanish kelib chiqishi mumkin.
Atom elektr stantsiyasida avariyalar xolatida joylarning radioaktiv ifloslanishi yadro portlashi natijasidagi radioaktiv zaxarlanishdan zararlanish izi, ko’lamli va darajasiga ko’ra, radioaktiv maxsulotlarning dispers tarkibi, shuningdek qutqarishng zararlash ta’siri bo’yicha mutloq farqo’l anadi. Bu eng avvalo radioaktiv tashlanmalarning izotop tarkibi va dinamikasi, shuningdek tashlanmalar davrida meteorologik sharoitlar o’zgarishi bilan bevosita bog’liq.
Antropogen (ekologik) ofatlar - insonning xo’jalik faoliyati ortida yuzaga keladigan antropogen omillar ta’siri ostida chaqirilgan va insonlar, xayvonot va o’simlik dunyosi, butun atrof-muxitga zararli ta’sir yetkazuvchi biosferaning sifatli o’zgarishi.
Atrof-muxitning inqirozga uchrashi urbanizatsiya rivojlanishi, insoniyat xo’jalik faoliyati ko’lamlarining keskin kengayishi, tabiatga o’ylamay-netmay ehte’molchilik munosabatida bo’lish oqibatida kelib chiqadi.
Ekologik xarakterdagi favqulotda xolatlarga quyidagilarni kiritish mumkin: yer negizining jadal yomonlashuvi va uning og’ir metallar bilan (kadmiy, qrgoshin simob, xrom va boshqalar) xamda boshqa zaxarli moddalar bilan ifloslanishi; atmosferaning zaxarli kimyoviy moddalar, Shovqinlar, ionlashuvchi nurlanishdagi elektromagnit maydonlar bilan ifloslanishi; ishqorli yomgirlar; azon qatlamining shikastlanishi; sanoat shaxarlari uzra xaroratli inversiyalar; suv zaxiralarining ifloslanishi, zaxarlanishi va axlatlar bilan to’lishi va insonlar xayoti sifatini pasaytiradigan xamda ularning salomatligiga taxdid soluvchi boshqa vaziyatlar.
Ijtimoiy-siyosiy mojarolar-zamonaviy zarba Berish vositalari qo’llovida (mintakaviy va global xarbiy-siyosiy mojarolar) davlatlar o’rtasida ziddiyatlarni xal qilishning o’ta o’tkir shakli, shuningdek, zulm bilan davom etadigan millatlararo va diniy ziddiyatlar.
Xayotiy faoliyat xavfsizligi nuqtai nazaridan urush moxiyattan deyarli barcha tabiiy ofat va fojealarga xos xavfli va zaxarli omillarni birlashtiradi. Oddiy qurol qo’llovidagi urushda bu-artilleriya va aviatsiya xarakatlari oqibatida yong’inlar va binolarning shikastlanishi, fojeaviy toshqinlar, atom elektr stantsiyalari va kimyo korxonalariga talofat yetganida keng xududlarning radioaktiv va kimyoviy moddalar bilan zararlanishi. Ommaviy zaxarlanish, kimyoviy va bakteriologik zararlanish choqo’l ari, shuningdek tugal kelib chikuvchi oqibatlari bilan fojeali suv bosish xududlari ko’lamli keskinlashadi.
So’nggi yil voqealari shundan guvoxlik beradiki, axoli normal faoliyatining buzilishiga, insonlar xalokati, moddiy qadriyatlarning yo’q bo’lib ketishiga olib keluvchi va ko’pincha favqulotda xarakterga ega ko’rinishning turli shakllarda ijtimoiy, milliy va diniy mojarolarni xal qiladi.
Favqulotda xolatlarning kelib chiqishini xarakterli shartlari quyidagilar sanaladi:
- xavfli va zaxarli omillar manbaining mavjudligi (yuqori bosim, portlovchi, yengil alangalanuvchi, shuningdek kimyoviy agressiv, toksik, biologik aktiv va radiatsiyali xavfli moddalar va materiallar, gidrotexnik inshoatlar, naqo’l iyot vositalari, maxsulot quvirlari, toksik va radio-aktiv moddalar va chiqindilarning ko’milgan joylari, xarbiy faoliyat va boshqa).
- tavakkal omillari ta’siri (turli ko’rinishdagi quvvat, shuningdek toksik, biologik aktiv yoki axoli xayoti va salomatligiga taxdid soluvchi miqdor yoki dozada va atrof-muxitga ta’sir ko’rsatuvchi xajmda radioaktiv moddalar);
- tavakkal omillarini oshirishga ko’maklashuvchi axoli, shuningdek uning turmush muxiti ekspozitsiyasi (binolar, mehnat, suv asbobo’lari, oziq-ovqat maxsulotlari va boshqalar).
Favqulotda xolatlarning turli ko’rinishi rivojlanishida 4 ta o’ziga xos bosqichlarni ajratish mumkin:
- birinchi bosqich - qurilmalarning loyixa ishlab chiqarish nuqsonlari (binolar, uskunalar) yoki u yoki bu jarayonni yuritish (qoidalari) eg’inishlarning to’planishi. Boshqacha aytganda, sutkalab, oylab, goxida yillab va o’n yillab davom etishi mumkin bo’lgan favqulotda xolatlarning yuzaga kelish bosqichidir;
- ikkinchi – favqulotda xolatni tashabbuslash;
- uchinchisi tavakkal omillari quvvat yoki axoli va atrof-muxitga salbiy ta’sir Ko’rsatuvchi moddalarni chiqaruvchi favqulotda voqealar jarayoni;
- to’rtinchisi – xavfsizlik manbaini (cheklash) o’tsishdan boshlangan davrni xronologik o’z ichiga oladigan so’nish bosqichi – favqulotda vaziyatni lokalizatsiyasi, uning to’g’ridan to’g’ri va ikkilamchi, uchlamchi va boshqa oqibatlar zanjirini inobatga olib, qiya oqibatlargacha. Mazkur bosqichning davomiyligi yillarga, qolavyersa, o’n yillarga cho’zilishi mumkin.
Favqulotda voqealarning xar bir turiga xavf tarqalishiining o’ziga xos tezligi mavjud. Bu tezlik voqealarning kechish sur’atidan biri sanalib, mag’lub omillar xarakati ta’siri darajasi bilan xarakterlanadi. Parchalovchi ta’sirdan ximoya yuzasidan uning kutilmaganda sodir bo’lish darajasi uchun belgilanadi.
Eng avj nuqtasiga qadar favqulotda vaziyat vujudga kelish davridan tadigan vaqt bo’yicha barcha vaziyatlarni «portlovchi» va «silliq»ka ajratish mumkin. Birinchi turdagi favqulotda vaziyatlarda tez-tez daqiqalarni, ba’zan esa laxzalarni o’z ichiga oladi, (masalan, zilzila, tabiiy ofatlar, texnogen fojealarning ayrim turlari (yirik energetik inshootlar, kimyoviy korxonalar va boshqadagi avariyalar) ni misol qilib keltirish mumkin. Aksincha «silliq» turdagi vaziyatlarga o’n yillargacha xatto noma’lum davrgacha davom etadigan vaqt xos (qurg’og’chilik, sanoat tozalash inshootlarida avariyalar, yer va suvning zaxarli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va boshqalar).
Bundan tashqari, ko’rib chiqilayotgan vaziyatlar ularning ta’sir va oqibatlari ko’lamli nuqtai nazaridan, makon bo’lgani kabi, ijtimoiy-ekologik va iqtisodiy jixatlarni ichiga olgan xolda (inson qurbonlari va moddiy yuqotishlar, ekotizim degradatsiyasi) xarakterlanishi mumkin. Favqulotda vaziyatning majmuiy belgisi bo’yicha 5 turga bo’lish mumkin: lokal (inshootlar), maxalliy, mintaqaviy, milliy va global.
Favqulotda vaziyatning quyida keltirilgan turlari va sinflari o’rtasidagi chegaralar muayyan darajada shartlidir. Avval ta’kidlanganidek, ayrim tabiiy ofatlar (Ko’chkilar, o’rmon va torf yong’inlari va boshqa) asl tabiiy xamda tabiiy antropogen kelib chiqishi xarakteriga ega, ayniqsa bu xozirgi taraqqiyot bosqichiga xosdir. Xuddi shu fikrni favqulotda vaziyatlarni boshqa belgilariga qarab davriylashtirishda aytish mumkin.
Favqulotda vaziyatlar oqibatlari turli tuman bo’lishi mumkin. Ular favqulotda vaziyat turi, xarakteri va tarqalishi ko’lami bilan tariflanadi.
Favqulotda vaziyat oqibatlarining asosiy shakllari quyidagilar sanaladi: talofatlar, suv bosishi, ommaviy yong’inlar, radioaktiv ifloslanish, kimyoviy va bakteriyaviy zararlanish, bular o’z navbatida axolining katta guruxi turmush tarzi, salomatligi va farovonligi uchun xavfli vaziyatni vujudga keltiradi.
Shuni tahkidlash joizki, favqulotda vaziyatning ekstremal sharoitlarida bo’lgan insonlarga turli parchalovchi omillar bilan bir qatorda reaktiv (psixogen) axvol shaklida ruxiy faoliyatni bosuvchi kuchli ta’sirdan majmuani namayon etuvchi ruxiyatni shikastlovchi vaziyat ta’sir etadi. Bunda ekstremal sharoitlarning psixogen ta’siri nafaqat inson xayotiga to’g’ridan to’g’ri bevosita xavfdangina emas, balki zararlanish xududidan tashqari tarqalishiini kutish bilan bog’liq bevosita taxdid orqali vujudga keladi. Agar favqulotda vaziyatning xavfli va zararli omillari ta’sir radiusini ishonchlilikning u yoki bu darajasi nuqtai nazaridan avvaldan xisoblab, aniqo’l ash mumkin bo’lsa, unday xolda asl muxitda psixologik ta’sir radiusi turli xil axamiyatga molik bo’lishi mumkin. qator xolatlarda u ko’p marotabaga boshqa zararlovchi omillari ta’sir radiusidan yuqori bo’lish extimoli bor.
Axoli, xayvonot olami, binolar va inshootlar, injener tarmoqo’l ari va kommunikatsiya joylashgan favqulotda vaziyatning xavfli va zaxarli omillari ta’sir etayotgan xudud zararlanish chogi deb yuritiladi. Zararlanish choqo’l ari oddiy (bir turdagi) va murakkab (kurok) bo’ladi.
Bir zararlovchi omil ta’sirida, masalan, portlash, yong’in orkasidan yuzaga kelgan talofatlar, Faqat kimyoviy va bakteriyaviy zararlanish oddiy zararlanish uchogi deb ataladi. Murakkab zararlanish o’choqo’l ari favqulotda vaziyatning bir necha zararlovchi omillari ta’siri natijasida vujudga keladi. Masalan, kimyoviy korxonada bo’lgan portlash talofatlar, vayronagarchilik, yong’inlar, atrof xududning kimyoviy zaxarlanishiga olib keladi; zilzila va bo’ron inshootlarga shikast yetkazishidan tashqari, soxilning suv bosishiga, elektr tarmoqo’l ariga shikast yetgani oqibatida yong’inlarni chakirishi, kimyoviy zaxarli moddalarning oqib ketgani natijasida kimyoviy zaxarlanish mumkin.
Zararlanish o’choqo’l ari shakli xavfli omillar manbai tabiatiga bog’liq tarzda zilzila, portlashlarda doir, to’fon, bo’ron, dovul, suv bosishi, sel kelishi, lavinalarda chiziqo’l i, yong’inlar, sunami, ko’chkilar va boshqada noto’g’ri shaklli bo’ladi.
Tabiiy ofatlar, avariyalar (fojealar) oqibatlarini tugatish, bu ishlarni yuritish uchun boshqaruv o’rganlari va kuch idoralarini doimiy xozirligini ta’minlash, shuningdek tinchlik davrida favqulotda vaziyatlarni oldini olish yuzasidan tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirish ustidan nazorat qilish uchun O’zbekiston Prezidenti xuzurida fuqorolar mudofaasi, favqulotda vaziyatlar va tabiiy ofatlar oqibatlarini tugatish ishlari bo’yicha Davlat komissiyasi tuzilgan, xalq favqulotda vaziyatlar bo’yicha komissiyalar tashkil etilgan.
Xalq xo’jalikining barcha obektlarida (sanoat va qishloq xo’jaliki korxonalari, muassasalar, tashkilotlar, o’quv yurtlari) fuqorolar mudofaasi uyushtirilmoqda.
Xalq xo’jalik obekti raxbari fuqorolar mudofaasi boshligi sanaladi. U o’z obektida fuqorolar mudofaasini tashkil qilishi xamda kuchlar va vositalarning qutqaruv va boshqa kechiktirilmaydigan ishlarni amalga oshirishga doimo xozir turishi uchun masuldir.
Favqulotda vaziyatlarda axoli ximoyasi samaradorligiga favqulotda vaziyatlarida xavfsizlikni ta’minlash va barcha vositalar xamda usullardan serunum foydalanish tamoyillarini ongli tarzda inobatga olish asosida erishish mumkin. Favqulotda vaziyatlarda axolini ximoyalashning asosiy tamoyillari quyidagilar sanaladi:
- mamlakatning butun xududida mudofa tadbirlariga avvaldan tayyorgarlik ko’rish va amalga oshirish. Bu tamoyil eng avvalo insonni xavfli va zararli omillardan ximoyalash vositalarini yig’ish va ulardan foydalanish uchun tayyor xolda turish, shuningdek axolini xavfli xududlar (tavakkal xududidan) dan xavfsiz joyga ko’chirish yuzasidan tadbirlarga tayyorgarlik va amalga oshirishni ko’zda to’tadi;
- shu chora-tadbirlarni o’tkazish xarakteri, xajmi va muddatini aniqo’l ashga differentsial (darajalangan) yondashuv. Differentsiallangan yondashuv ximoya tadbirlari xarakteri va xajmi xavfli va zararli omillar, shuningdek maxalliy sharoitlar manbalari turlariga bog’liq tarzda belgalanishida o’z ifodasini topadi;
- vaziyatning turli sharoitlarida inson faoliyatining barcha soxalarida xavfsiz va soglom sharoit yaratish uchun ximoya tadbirlarini o’tkazish yigindisi. Mazkur tamoyil turmush muxitning xavfli va zararli omillarining rang-barangliligi bilan shartlanib, tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish fojea va xalokatlari, shuningdek zararlash zamonaviy vositalari oqibatlaridan ximoyalanish uslublari va vositalaridan samarali qo’llanilishidan iborat.
Ma’lumki, favqulotda vaziyatlarda axolini ximoyalash vazifalari jamiyatni tashkil qilishning turli darajalarida xal qilinadi. Ximoyalashning ko’rib chiqilgan tamoyillar asosan davlat organlariga mansub, ular o’zlarining amaliy ishlarida ulardan foydalanishlari kerak. Xayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlashning eng past darajasiga to’xtaladigan bo’lsak, inson eng avvalo o’zi xavotirlanib, xavflardan qutqarish ximoya qilish choralarini ko’radi, o’z xayotini ximoya etishga qodir bo’lishi kerak.
Amaliyotning guvoxlik berishicha, xar bir insonning o’zini- o’zi qutqarish ximoya qilish mumkin Vaziyatlarda axolini ximoya qilish bo’yicha mustaqil, o’z vaqtida, tezqor va to’g’ri xarakati natijasida umumiy maqsadga erishish
Shuning uchun yana bir tamoyil, shaxsiy tamoyilni ifodalash mumkin - «O’zingni qutqarsang, boshqalarni qutqargan bo’lasan». Agar inson qutqarish qutqarishga qodir bo’lsa va misol uchun o’ziga qanday birinchi o’tibbiy yordam ko’rsatishni, tabiiy ofatlarda qanday tutish kerak, texnogen fojealarda nima qilmoq zarurligini bilsa, shunda u boshqalarga ibrat bo’lib, yordam bera oladi. Favqulotda vaziyatlardagi xarakatlarga tayyorlanmagan insonlar o’z xayotlari va atrofdagilar xayotini xavfga solib, o’zlarining ojizliklari, uyushmaganliklari bilan vaziyatni murakkablashtiradilar. Xar bir fuqoro qutqarish, o’z oilasini ximoya qilishi va boshqa insonlarga yordam bermog’i lozim. Shu qoidaga amal qilsang, nafaqat o’zingni xavfsizligingni ta’minlagan, boshqalarni qutqargan bo’lasan, balki davlat (jamiyat) xizmatlari, inson xayotiy faoliyati xavfsizligini ta’minlovchi fuqoro mudofaasi bo’linmalari, militsiya, tez yordam personalining keyingi xarakatlari uchun qulay sharoitlarni yaratgan bo’lasan.
Zamonaviy sharoitda favqulotda vaziyatlarda xayotiy faoliyat xavfsizligiga ximoyalanishning 3 asosiy usulini joriy etuvchi tadbirlar majmunini amalga oshirish yo’li bilan erishiladi;
- axolini xavfli va zararli omillarning noqulay ta’sir tavakkali mavjud joylar (tumanlar) dan evakuatsiya qilish;
- axoli tomonidan individual ximoya vositalari, shuningdek o’tibbiy profilaktika vositalaridan foydalanish;
- jamoa ximoya vositalaridan foydalanish.
Favqulotda sharoitlarda axoli xayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash uchun bular bilan bir qatorda favqulotda vaziyatlarda axolini xarakatlarga o’qitish, favqulotda vaziyat xavfi va xosil bo’lishi to’g’risida o’z vaqtida xabardor qilish, suv, oziq-ovqat maxsulotlarini radioaktiv, toksik va bakterial moddalar bilan zaxarlanishining oldini olish, ximoyalash, radiotsion, kimyoviy va bakteriologik, razvedka, shuningdek dozimetrik va laboratoriya nazorati; tavakkal xududlarida axoli ish taro’tibi va qutqarish ishi uchun talab etiladigan profilaktik yong’inga qarshi, epidemiyaga qarshi va sanitariya-gigiena tadbirlari amalga oshiriladi;
- zararlanish o’choqo’l arida qutqaruv va boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlar; insonlarga sanitar ishlov berish, moddiy vositalar, kiyim-kechaklar va poyafzal, binolar va inshootlar degazatsiyasi, dezaktivatsiyasi va dezinfektsiyasi amalga oshiriladi.
Nazorat savollari
1. Favqulotda vaziyatlar sharoiti?
2. XFX ga ximoyalashning 3ta asosiy usuli?
3. Favqulotda vaziyatlarda axolini ximoyalashning asosiy tamoillari?
4. XFX fanining mazmuni?