Ma’ruza ¹ 18
Momaqaldiroqqa qarshi ximoya
Reja:
Tayanch so’z va iboralar: Momaqaldiroq, yashin, ion, zariyad, raziriyad, atmosfYera, elektr nuri, bino,yashin qaytargich, tkazgich.
Momaqaldiroqning ta’siri.
ðåæàãà
2 dielektrikning zlarining tepaligida tegishi yoki ishkalanishi oqibatida elektr zaryadlar yuzaga keladi, yahni ular elektrizatsiyalanadi. Xavo oqimlarining xarakati momaqaldiroq bo’litlarini xosil etuvchi bo’litlarning kontakt elektrizatsiyasini chakiradi. Momaqaldiroq bo’lutlari tarkibida Yerkin elektronlar va shartli bo’lgan ionlar bo’lmaydi va shuning uchun yuqori izolyatsion xususiyatlarga ega. Elektr zaryadlarining yetarli tuplanish xolatida turli nomdagi zaryadli bo’lutlar o’rtasida yoki bo’lut va yer, yoki u va boshqa bir vaqtning zida momaqaldiroq razryadi sodir bo’ladi. Yashin atmosfera elektr nrining jshqin razryadi sanalib, bizning ko’zimizga turli shakldagi olovli chiziqo’l ar shaklida krinadi. Kpgina ilmiy tadqiqotlar va tajribalar bo’lutning elektr maydoni kuchlanishi yer ustida momaqaldiroq razryadi xolatida 6 dan 300 kVg’m gacha, bo’lutning saloxiyati 0,1 dan 1 mlrd. V gachani tashkil qilishini Ko’rsatadi. Bo’lutning birlik razryadi 25 dan 1000 mks, bo’lutning tliq razryadi vaqti 1,13 s ga teng ekan. Bo’lut razryadi paytida o’tadigan toklar 500 kA gacha yetar ekan. Uning oqibatida yashin tish kanalida keskin qizib, xavo tovushli effekt bilan birgalikdagi portlash tlqinini xosil qilib kengayadi. Ana shunga uni momaqaldiroq deb ataymiz.
Yashin unga nisbatan kam elektr qarshilik ylini tanlaydi. Buning uchun metall va boshqa tqazgichi yuqori bo’lgan qismlardan foydalaniladi. Yashin xarakati mexanik va termik effektlarda namoyon bo’ladi, shuningdek ikkilamchi Ko’rinishlardagi masofa ta’siri va yuqori saloxiyatlari orqali. Yashinning tug’ridan tug’ri zarbalarida momaqaldiroq razryadi utuvchi binolar mexanik talofat krishi mumkin. Yashin toki utiga katta qarshilik Ko’rsata oladigan va boshqalarga nisbatan balandda bo’lgan binolar, mexanik shikastlanish extimoli va xavfiga egadirlar.
Yashindan ximoyalanish
ðåæàãà
Yashin toki ulkan issiqo’l ik xajmiga ega bo’lib, yong’in xosil bo’lishiga sabab bo’lishi mumkin, agar kanal yaqinida yengil alangalanadigan jismlar bo’lsa.
Yong’indan tashqari yashinning issiqo’l ik ta’siri portlashni chakirish xam mumkin.
Yashinning ikkilamchi masofaga ta’siri va bino yoki inshootda bo’lgan uskunalarga yuqori saloxiyatining yuzaga kelishi shaklida (elektrostatik va elektromagnit induktsiyalar) ikkilamchi namoyon bo’ladi.
Elektrostatik induktsiya – ta’sir orqali masofada elektr zaryadlarning yuzaga keltiradi. Agar elektr zaryadli momaqaldiroq bo’luti biror bir yerga tsishmagan metall jism ostida bo’lsa, unda induktsiya orqali belgiga karama - qarshi bulut zaryadiga teng elektr zaryad xosil qiladi. Bu zaryadlar moslama yoki uskunaning turli qismlar o’rtasida chug’lar chakirishi mumkin.
Elektromagnit induktsiya – bu tokning zgaruvchan elektr magnit maydonida bo’lgan biron bir konturda EDS xosil bo’lishi. Yashin toki vaqt ichida zgaradi, magnit maydoniga ta’sir etadi. Bu esa yakunlanmagan metall konturlarda EDS ning vujudga kelishiga sabab xisobo’lanadi. SHu konturlar o’rtasida yong’in chakiruvchi chug’ chiqishi mumkin.
Bino va inshootlarda mavjud uskunalar va qurilmalarga yuqori potentsiallarning tushishi yoki ta’siri yashinning elektrifikatsiyaga va aloqaning xavo yllariga tug’ridan tug’ri zarbasida, shuningdek kabelg’ yllari va shu uskuna bilan bog’liq turli metall yer usti va yer osti kommunikatsiyalariga ta’sirida vujudga kelishi mumkin.
Yashinning dastlabki Ko’rinishlaridan ximoyalanish uchun yashin xaydovchilar urnatadilar. Ular momaqaldiroq razryadini qabo’l qilib, yashin tokini xavfsiz tarzda ximoya xududini barpo qilar ekanlar, yerga tqazadilar. Negizli va trossli yashin xaydovchilardan keng qo’l laniladi. Yashin xaydovchi asosiy qism yoki tayanchdan, yashin qabo’l qiluvchi, tok xaydovchi yoki tushishdan (spusk) va yashin zarbalaridan ximoya vositasidan tarkib topgan. Yashin qabo’l qiluvchilar yoki yashin tutuvchilar yashin xaydovchining o’ta yuqori qismi xisobo’lanadi va yashin qabo’l qilish va yerga tsishmalar bilan birikkan tok xaydovchilariga zatish uchun xizmat qiladi. Yashin xaydovchining asosiy qismi yoki negiz tayanchi metall yoki yog’ochli bo’lishi mumkin.
Yog’och tayanchlar qo’l langanda, yuqori qismida taxminan 1,5 m tayanch zra zarur tsishuvli metall yashin qabo’l qiluvchi mustaxkamlanadi. Yashin qabo’l qiluvchidan yog’och tayanch qadar biriktirilgan tok xaydovchilar yotqiziladi. Ularning bir uchi ishonchli qilib yashin zarbalaridan ximoya uchun yer tsishmasiga ulanadi. Metall tayanchlarda yuqori qismi yashin qabo’l qiluvchi sifatida –qo’l laniladi, tayanchning zi esa yerga tsishma bilan ishonchli ulangan tok xaydovchi sifatida ishlatilinadi.
a) b)
1-rasm. Negizli yashin xaydovchi jadval sxemasi:
a) ximoyalanayotgan obektdan urnatilgan masofada;
b) ximoya obektida urnatilgan.
zakli yashin xaydovchilar ximoyalanayotgan obektdan masofada (1 b rasm) urnatilinadi. Agar yashin xaydovchi ximoyalanayotgan obektda urnatilinsa, u xolda ular o’rtasida muayyan zunlikdagi yog’och ustun Ko’rinishida izolyatsiya bo’lmog’i kerak. Yashin xaydovchining yuqori kuchlanishi ximoyalanayotgan obektga tish extimolini oldini olishda, turli xolatlarda Lx xavo bilan Lyog’och o’rtasida reglament masofaga rioya qilishini, shuningdek Ler bo’yicha yashin xaydovchi va ximoya obektining yerga tsishuvchilari o’rtasida xam.
Trossli yashin xaydovchi 2 tayanchga mustaxkamlangan ximoyalanayotgan obektga tross gorizontal tortilganligi bilan xarakterlidir. Ikki yonlama tayanchda, xar biri yerga tsishuvchi bilan yashin qabo’l qiluvchi, bog’lovchi tok xaydovchilar yotqizilgan (2 rasm).
Yashin xaydovchining sermaxsulligi ximoya xududi – yashin xaydovchi xamda shu makondagi insonlar, binolar, inshoatlarni yashin zarbasidan ximoya etish bilan yuzaga keluvchi xududi tahriflanadi. Ximoya xududlari yashin xaydovchi moslamasiga qarab turli konfiguratsiyaga ega.
Yer tsishmalari yashin qabul qiluvchilar, qo’shilgan tok xaydovchilar bilan birga faqat yashin tokini yerga tqazib qolmasdan balki, yerga ularning teng taqsimlanishini ta’minlashi lozim. Buning uchun, yashin xaydovchining tish qarshiligi yaqin turgan tish qarshiliklarining kam bo’lishi zarur. Agar u yaqindagi obektlarning tabiiyerga tsishmalar qarshiligadan ziyod bo’lsa, u xolda momaqaldiroq razryadi yashin xaydovchiga emas, balki tish qarshiligi kam bo’lgan yaqin atrofdagi mavjud obektlarga o’tib ketishi mumkin, yahni yashin xaydovchi obektni yashinning tug’ridan tug’ri zarbalaridan ximoya qila olmaydi. Yer tsishmasining impulg’s qarshiligi qanchalik yuqori bo’lsa, yashin xaydovchi va ximoyalanayotgan obekt o’rtasida kp masofa talab qilinadi. Shu bilan birga bevosita negiz va yer tsishmalarida momaqaldiroq razryadidan shunchalik kuchlanish yuzaga keladiki, bu esa kadamli kuchlanish xarakatlari tufayli insonlarga duch kelishi mumkin bo’lgan xavf-xatarni oshiradi. qadamli kuchlanishlarning insonlarga ta’sirini yuzaga keltirmaslik uchun yashin xaydovchilarning yerga tsishmalari insonlar kadamidan uzoqrok joylarda, yllar va ylaklardan kamida 5 m masofada yotqiziladi. Yuqori potentsiallarning bino yoki inshootda mavjud uskunalarga kirib borishi extimolini oldini olish uchun yashin xaydovchilarning yerga tsishmalari yer osti metall kommunikatsiyalaridan kamida 3 m masofada joylashishi lozim. Potentsialning silliq tushishiga erishish uchun yerga tsishmalari bilan birga yerga tsishuvchi tizim bilan bog’liq, chiziqo’l ardan metall turlar qo’l laniladi.
Binolar va inshootlar uchkun xosil bo’lishidan ximoyalash uchun, ximoyalanayotgan obektning barcha tok zatuvchi qismlarini yerga ishonchli tsishtirish. xamda binoda yYerdan xoli bo’lgan zun katta metall jismlar urnatilishiga yl kuymaslik lozim. Agar uskuna qorpusi ximoyali yerga tsishmaga ulangan bo’lsa, u xolda takroriyerga tsishma talab etilmaydi.
Elektromagnit induktsiya tufayli tok tqazuvchi aloxida tizimlar o’rtasida yuzaga keluvchi uchkunlanishdan ximoya uchun yashin magnit maydoniga tushuvchi barcha chzilgan metall jismlarni oxirlangan konturlar shaklida qilish shart. Buning uchun bir-biridan 10 sm masofada joylashgan parallel qilib yotqizilgan tok tqazuvchi tizimlarni kundalang qilib ulash zarur.
Yuqori potentsiallarning uskunalarda yer usti va yer osti aloqa liniyalari xamda elektrifikatsiya yoki boshqa kommunikatsiya orqali zanoslardan ximoya qilish ularning metall qismlar ulanishi orqali amalga oshiriladi. Bunda binoga elektrostatik induktsiya yoki uskunaning ximoyali yerga tsishmasi olib kirilishidan avvalgi xolat inobatga olinadi.
Momaqaldiroq razryadida binoda yuqori potentsiallarning kirishini oldini olish uchun tayanchlarini ushlab turuvchi antennaga zunasiga qilib, sim yotqiziladi. Uning bir uchi metall tom bilan ulansa, boshqasi antenna trossidan 10-15 mm ga joylashadi. Xona (bino) ning zida antennadan radiopriyomnik yoki televizor antennasidan boruvchi simni tqazish orqali zarur.
Nazorat savolari