12 – Ma’ruza
Elektr qurilmalarda qo’l laniladigan ximoya vositalari. Ximoya vositalarining ishlatilishi (qo’l lanilishi)
Reja:
1. Ximoya vositalarining ishlatilishi (qo’l lanilishi)
2. Odimli kuchlanish.Elektr qurilma ximoya choralari
3. Elektr qurilma ximoya choralari Tok yuruvchi qismiga tegib ketishdan ximoyalanish
4. Elektr qurilmaning tok yurmaydigan qismlarga tegib ketishda ximoya
6. Kchma elektr qurilma, elektrik armatura va lchov asbobo’lariga xavfsizlik talabo’lar
7. Kchma elektr qurilmadan foydalanishda elektr xavfsizligi talabo’lari.
Tayanch so’z va iboralar:Qurilma, talab, ximoya vositalari, aloqa, tarmoq, kuchlanish.
Elektr qurilmadan foydalanishda ishlayotganning xavfsizligini ta’minlamaydigan, xatto eng mukammal ijro sharoitlari vujudga keladi va maxsus ximoya vositalaridan foydalanishni talab qiladi. Masalan, kommunikatsiya apparatlari bilan jarayonlarda – uchiruvchi, aloqani zuvchi apparatlar bilan ishlayotganda apparatlar simlarida kuchlanish paydo bo’lish extimoli bor, shuning uchun simdan insonni izolyatsiya qiluvchi ximoya vositasi (dielektrik qo’l qoplar) yoki yYerdan izolyatsiya qiluvchi (izolyatsion poyafzal, qshimcha taxtacha va xokazo) vositalardan foydalanish zarur.
Elektr qurilmada tahmirlash uchun ish joyini xozirlashda ish olib boriladigan tok utuvchi qismlar xatoga yl kuyilib, kuchlanish ostida koldirilgan bo’lishi mumkin, shu bois tegishli kchma asbobo’lar (kuchlanish ko’rsatkichlari) bilan ularda kuchlanish bor-yo’qo’l igini avvaldan tekshirish zarur. Elektr qurilmada ishda ishlayotganlarning mljalni yo’qotish xavfi bor, shuning uchun ish qilinadigan joylar va qurilmaning kushni uchastkalari, kolavYersa, yaqinlashish yoki tegib ketish xavfi bo’lgan joylarni (ogoxlantirish plakatlari) maxsus belgilar bilan avvaldan belgilab qyish zarur.
Elektr tarmog’’idan zilgan elektr qurilmaning tok yuruvchi qismlarida ishlashda ularda tasodifan kuchlanish paydo bo’lish xavfi vujudga keldi, shuning uchun kuchlanishni ish joyiga xatoli zatishni mustasno etadigan va shu bilan kuchlanish paydo bo’lish xolatida ishlovchilar uchun xavfi bartaraf etadigan choralar qabo’l qilish kerak.
Elektr qurilmaning statsionar konstruktiv ximoya qurilmalari tsiqo’l ar, bo’lokirovka, signalizatsiya, yerga tsishuv, zanulenie va xokazodan iborat.
Statsionar – elektr ximoya kchma va olib yuriladigan buyumlar bilan qshimcha qilinadigan ximoya vositalari elektr qurilmalarda elektr tokidan talofat krishdan, elektr yoy va elektromagnit maydon ta’siridan, mag’lub bo’luvchi elektr qurilmalarda ishlayotgan insonlarni ximoya qilishga xizmat qiladi.
Izolyatsiya qiluvchi shtangalar va kleshlar, elektr ulchagich kleshlar va kuchlanish ko’rsatkichlari, dielektrik rezina buyumlar va izolyatsiyalanuvchi kuyilmalar, kchma yerga tsishma va tsiqo’l ar, izolyatsiyali qo’l qopli montyorlar asbobi, ogoxlantiruvchi plakatlar shuning jumlasidan.
Mavjud elektr qurilmalarda ishlarning xavfsiz va yuqori maxsuldor sharoitlari ta’minlash uchun elektr ximoya vositalaridan tashqari turli noelektrotexnik ximoya vositalaridan foydalaniladi.
1. Ximoya ko’zoynaklari
2. Kaskalar
3. qo’l qoplar
4. protivogazlar
5. balandlikda ishlar uchun – saklovchi belbog’lar
6. sug’urta dorlari
7. montyorlik qo’l tirnoklar
8. kuyma va osma zinalar (narvon)
9. stremyanka narvonlar va boshqa.
Izolyatsiyali ximoya vositalari insonning elektr izolyatsiyasini tok yuruvchi yoki yerga tsish qismlardan ta’minlaydi, shuningdek yYerdan xam. Ximoya imkoniyatiga qarab, ular asosiy va qshimchaga taqsimlanadi.
Asosiy izolyatsiyali elektr ximoya vositalari yuqori elektr mustaxkamligini bilan ajralib turadi, uzoq vaqt elektr qurilmalarning ishchi kuchlanishini ushlab turadi, kuchlanish ostida xavfsizlikning tok yuruvchi qismilariga personaliga tegish imkoniyatini beradi.
Unga quyidagilar kiradi:
1 kV gacha elektr qurilmalarda – izolyatsiyali shtangalar, izolyatsiyali va elektr ulchagichli kleshlar, dielektrik qo’l qoplar, izolyatsiyali qo’l qoplar bilan slesar – montaj asbobi, shuningdek, kuchlanish ko’rsatkichlari.
qushimcha izolyatsiyalanadigan elektr ximoya vositalari - elektr qurilmalar ishchi kuchlanishi ushlab turishga kodir bo’lmgan izolyatsiyaga ega va shuning uchun insonni tok urishdan ximoya qilolmaydi.
Ular asosiy izolyatsiyali vositalarning ximoya ta’sirini kuchaytirishga mljallangan.
Asosiy ximoya vositalaridan foydalanganda 1 gina qshimcha vositadan foydalanish yetarli.
1 kV gacha bo’lgan elektr qurilmada qshimcha izolyatsiya vositalar dielektrik kalishlar va gilamchalar, shuningdek izolyatsiyali kuyilmalardan iborat.
Izolyatsiyali shtanga – ishchi kuchlanishida turlar elektr qurilma qismlarini tegish bo’lgan izolyatsiyali materialdan tayyorlangan sterjeng’. Shtangalar barcha kuchlanishli qurilmalarda qo’l laniladi.
Shtangalarning 3 turi bor:
1. Tezqor – 1 qutbo’li ajratuvchi operatsiyalar, muvakkat kchma ximoya yerga tsishmalar qyish, kuchlanish yo’qo’l igini tekshirish va boshqa opYeratsiyalar.
2. lchovli – ishlayotgan elektr qurilmalarda lchovlar uchun.
3. Tahmirlovchi – kuchlanish ostida bo’lgan tok yuruvi qismlarda bevosita va yaqinidagi profilaktik, tahmirlovchi va montaj ishlarini bajarish uchun.
Turli ishlar uchun ishlatiladigan universal shtangalar mavjud:
Xar bir shtanga 3 ta asosiy qismga ega:
1. Ishchi
2. izolyatsiyalaydigan
3. rukoyatka
Izolyatsiyalaydigan shtanga rukoyatkasi shtangalarni qo’l lar bilan ushlab turishga mljallangan, u shtanganing izolyatsiyali qismi davomi sanaladi va undan meyoriy xalqa bilan ajratilgan. Rukoyatkaning zunligi 0.3 – 1 m.
SHtanga bilan rgatilgan personal ishlay oladi. Bunda dielektrik qo’l qopchalar qo’l laniladi. qulkopchasiz 1 kV gacha kuchlanishli qurilmalarda ishlash mumkin. Izolyatsiyali qismiga, yahni meyoriy xalqadan yuqorirokni tegish mumkin emas.
Izolyatsiyali kleshlar – kuchlanish ostidagi trubkasimon predoxranitelg’ patronlarini urnatish va yechish, pichog’idan rubilg’niklar va ajratma izolyatsiyali nakladkalar, tsiqo’l ar urnatish yoki yechish va boshqa ishlar uchun mljallangan. Elektr qurilmada 35 kV gacha kuchlanish bilan qo’l laniladi. Yuqorida aytilganidek ular 3 asosiy qism-ishchi, izolyatsiyali va qo’l qoplardan tarkib topgan.
1 kV li elektr qurilma uchun kleshlar xajmi meyorlanmagan va ishlatilishining qulayligiga qarab belgilanadi.
Kleshlarni tok yuruvchi qismlardan uzoqrok turish maksadida qo’l larni chzgan xolatda ushlash va kleshlar bilan bir vaqtning zida tok yuruvchi qismlar yoki tok yuruvchi va yerga tsish qismlarga tegib ketmaslik uchun sezgir bo’lish kerak, negaki kleshlar izolyatsiyasi koplamasiga tegib ketish, oqibatda opYeratorni tok urishi mumkin.
1 kV gacha elektr qurilmalarda qo’l qopsiz ishlash mumkin. Elektrlchovli kleshlar – elektr kattaliklar (tok kuchlanish, quvvat, fazali burchak va boshqa) ni tok zanjiridan ajralmagan xolda va uning ishini bzmagan xolda ulchashga mljallangan asbob.
SHunga muvofiq xolda kleshli ampermetrlar, ampervolg’tmetr, vattmetrlar, fazometrlar qo’l laniladi.
Kleshli ampermetrlar yoki (tok – izolyatsiyali kleshlar) keng qo’l laniladi. Eng oddiy tok ulchagichli kleshlar 1 shoxli tok transformatori shaklida tayyorlangan bo’lib, unda sim yoki ulchagichli tokli shina birinchi uram sifatida, magnitli simga uralgan ulangan ulchali asbobo’li kpshoxli uram ikkinchi bog’lam sifatida xizmat qiladi.
Kleshlar 1 kV gacha elektr qurilma uchun 1 qo’l li va
2 kV dan 10 kV gacha elektr qurilma uchun ikki qo’l li bo’ladi.
Ular 3 asosiy qismga ega:
1. magnitsim , uram, lchov asbobidan iborat ishchi
2. ishchi qismidan uporgacha izolyatsiyalaydigan
3. uporidan klesh oxirigacha rukoyatka.
Bir qo’l li kleshlarda izolyatsiyalanadigan qism va sop – bir butun yaxlitlikdir.
U k 2-10 kV bo’lganda kleshlarda izolyatsiyalanadigan qism zunligi 38 sm dan kam emas, qo’l lari 13 sm dan kam emas.
U 1 kV gacha kleshlar xajmilar meyorlanmaydi.
Kleshlar bilan ulchash Ochiq tok yuruvchi qismlarda (shina, sim) da bo’lgani kabi, izolyatsiya bilan koplangan tok yuruvchi qismlarda (kabelg’, trubkasimon predoxranitelg’ va boshqa) amalga oshirilishi mumkin. U> 1 kV bo’lgan elektr qurilma dielektrik qo’l qoplardan foydalanish zarur.
Kuchlanish ko’rsatkichi – tok yuruvchi qismda kuchlanish bor – yo’qo’l igini tekshirish uchun mljallangan kchma asbob. Bunday tekshiruv elektr qurilmadagi nosozlikni nazorat qilish, shikastlanishni izlab topish, jadvalni tekshirish uchun zarur. Ko’rsatkich kuchlanish mavjudligidan guvoxlik Beruvchi svetli signalga ega. U
1 kV li elektr qurilma va undan yuqorilarida xam qo’l laniladi.
1 kV gacha kuchlanishli elektr qurilma uchun ko’rsatkichlar (tok izlovchilar) 2 qutbo’li va 1 qutbo’liga bo’linadi. uchun ko’rsatkichlar (tok izlovchilar) 2 qutbo’li va 1 qutbo’liga bo’linadi.
2 qutbo’li ko’rsatkichlar elektr qurilmaning 2 qismiga tegadi, ular o’rtasida kuchlanish bor – yo’qo’l igi belgilanadi, shu bois u 2 burg’iga va katta zunlikka ega.
1 qutbo’li ko’rsatkich – yerga nisbatan tok yuruvchi qismda kuchlanish bor-yo’qo’l igini aniqo’l ashga mljallangan. Faqat 1 gina tok yuruvchi qismga bog’lanishni talab qiladi.
1 qutbo’li ko’rsatkich zgaruvchan tokli elektr qurilmadagina qo’l laniladi, negaki doimiy tokda uning lampochkasi yonmaydi va shuningdek kuchlanish bo’lganida xam. Undan elektr qurilmada faza simini aniqo’l ash lampa patronlari, uchirgichlar va predoxranitelg’larni tekshirish, ikkilamchi kommunikatsiya jadvallarini tekshirishda qo’l lash tavsiya etiladi.
1000 V gacha kuchlanish ko’rsatkichidan ximoya vositalarsiz foydalanish mumkin. Texnika xavfsizligi qoidalariga muvofiq, kuchlanish ko’rsatkichi urniga nazorat lampasini qo’l lash ta’qiqo’l anadi. Bu omil mljalidan kprok kuchlanishdagi lampani tasodifan yoqilganda yoki lampa zarbasida kolba portlab, oqibatda operator jaroxatlanishi bilan izoxlanadi.
Dielektrik qo’l qoplar, kalishlar, botiklar, gilamchalar yuqori elektrik mustaxkamlik va yaxshi elastik egiluvchanlikka ega dielektrik maxsus rezinadan tayyorlanadi.
Elektr qurilmada dielektrik qo’l qoplar:
1. 1000 V gacha – kuchlanish ostidagi ishlarda asosiy ximoya vositasi sifatida qo’l laniladi (zunligi
³ 350 mm).
2. Elektr qurilmada >1000 V asosiy izolyatsiyalanadigan vositalar (shtangalar, izolyatsiyalanadigan va elektr ulchagich kleshlar) yordamida ishlarda qshimcha ximoya vositasi sifatida qo’l laniladi.
Dielektrik kalishlar va butiklar – asosiy vositalar yordamida bajariladigan operatsiyalarda qshimcha ximoya vositasi sifatida.
Butiklardan istalgan kuchlanishdagi Ochiq elektr qurilma va yopik elektr qurilmada foydalaniladi (lchami, navi, U sinov, sanasi, balandligi ³ 20 sm, lchami 10-15). 1000 V gacha kuchlanishli yopik elektr qurilmada va istalgan shaklda kadam kuchlanishidan ximoya vositasi sifatida, shu jumladan xavo liniyalari elektr zatishda xam foydalaniladi.
Dielektrik kalishlar va butiklarni oddiy toza va kuruk poyafzalga kiydiriladi.
50x50 dielektrik gilamchalar, kalinligi 0.5-0.7 sm.
Odimli kuchlanish.Elektr qurilma ximoya choralari
Odimli kuchlanish. Ush = jl.n. - jpr. nosh
Agar yerga biror bir zanjir tsishib ketgan bo’lsa- tasodifiy tok yuruvchi qismning elektrik bog’lanishi bevosita yYer bilan bo’lgudek bo’lsa, yoki metall qurilma orqali bo’lsa, u xolda yYer bylab yerga tok tsishib, elektrotok tarkalib ketadi. Tsishuv izolyatsiyaning shikastlanishiga, elektrasbobning tok yuruvchi qismlari va yerga tsishgan sim o’rtasidagi bog’lanish vujudga kelishiga sabab bo’lishi mumkin.
Kuchlanish ostidagi zilgan simning yerga tushishi. Tsishuv joyining olinish darajasi bo’yicha yYer imkoniyati max 0 gacha o’zgarishi mumkin, negaki grunt yerga tsishuv tokiga qarshilik Ko’rsatadi.
Agar inson tok tarkab ketgan xududga tushib qolsa, u xolda uning tovonlari o’rtasida oyoq oyoqka yli bo’yicha tokning tishni vujudga keltiruvchi saloxiyatlarning turliligini xosil qiladi. Uo tok ta’siri natijasi oyoq mushaklarining qisqarishini keltirib chiqaradi va inson yiqilib ketishi mumkin. qulash yangi, yurak va upka orqali tok tishining o’ta xavfli zanjirini shakllanishiga sabab bo’ladi. Tsishuv joyidan 20 m masofadagi saloxiyatni 0 teng deb xisobo’lash mumkin. I2 - kuyilgan kuchlanish va tana qarshiligiga bog’liq.
Iz – tsishuv toki
r – yarim sfYera radiusi
DU = jr - tok liniyasi bylab maydon zunasi birligiga kuchlanishning tushishi
bunda,
dU=DUdx=jrd=
x=µ j=0, va du=0
tsishuv markazidan bartaraf etishga qarab,
X = 1m 68%
X = 1-10m 24%
X =10-20m 8%
;
a – odim zunligi;
Agar insonning ikkala oyog’i teng saloxiyatli bitta liniyada tursa, u xolda odim kuchlanishi 0 ga teng bo’ladi.
Uo max, inson bir oyog’i bilan tsishuv ostida, boshqasi bilan undan odim masofada turganda ko’zatiladi.
qulayotganda inson katta farqi bilan saloxiyatli grunt nuqtalariga tegib ketishi mumkin, negaki inson buyi doimo kadamidan katta bo’ladi. Elektr xavfsizlik shartlariga ko’ra, yopik taqsimlovchi qurilmalarda 4-5 m, va Ochiq podstantsiyalarda 8-10 m dan kam bo’lmgan masofada tarmoq quvirlaridan birining yerga tsishgan joyiga yaqinlashuv ma’n etiladi.
Dielektrik butiklar va kalishlar odim kuchlanishidan ximoya vositasi bo’lib xizmat qiladi. U ³ 40 V da qo’l lash mumkin.
Elektr qurilma ximoya choralari
Tok yuruvchi qismiga tegib ketishdan ximoyalanish
Tok yuruvchi qismlarga tegib ketishdagi elektrjaroxatlar yarimdan ortiqni tashkil qiladi. Tok yuruvchi qism -bu – ishchi rejimida elektr tok o’tadigan qism. Bu simlar, apparatura elementlari aloqalari va xokazo. Tok yuruvchi qismlarga tegib ketishdan ximoyalanish uchun quyidagilardan foydalaniladi:
1. Kichik kuchlanishlar qo’l lanilishi
2. Tarmoqo’l arning ximoya taqsimoti
3. Yuqori kuchlanish tarmog’’ining past kuchlanish tarmog’’iga tishidan ximoyasi
4. Tsiqo’l ar
5. Bo’lokirovka
6. Izolyatsiya
7. Tok yuruvchi qismlar juda yeo’tib bo’lmaydigan balandlikda joylashadi.
Tsiqo’l ar – pstinlar, shkaflar, ustunlar, kalpoklar va parda Ko’rinishida bajariladi. Ular yaxlit va tursimon bo’lishi mumkin. Tursimonlari qo’l fga yopiladigan eshiklarga ega bo’ladi.
Bo’lokirovka – yuqori xavfsizlik mavjud ishda qo’l laniladi. Radio va televizion pYeredatchiklar, sinov stendlarida, yuqori kuchlanishli izolyatsiya sinovlari uchun. Ta’sir tamoyili bo’yicha elektr va mexanik bo’lokirovkalarga bo’linadi.
Elektrobo’lokirovka elektrzanjir aloqalariga Faqat ta’sir etadi. Ximoyalangan obektdan istalgan masofada qo’l lanilishi mumkin.
Elektrobo’lokirovka ta’sir tamoyili.
Elektr qurilma shkaflar, eshiklar, yoki tsiqo’l arning yoki elektruskuna pstinlarining ochilishi elektr qurilmaning tok manbaidan uchirilishi bilan birga davom etadi.
Boshqa xolatda bo’lokirovka elektr qurilma shkaflari eshiklari yoki tsiqo’l arini ochish imkonini Faqat tok manbaidan avval chirilgachgina beradi.
Elektrobo’lokirovkaning nuqsoni elektrzanjirning nosozligiga bog’liq bo’ladi, masalan, aloqalarning extimoli bor qyishi tufayli pYeredatchik tusig’i eshiklari yoki lift eshiklarini ochish mumkin emas, bu narsa baxtsiz xodisaga olib kelishi mumkin.
Mexanik bo’lokirovka: jezlli, rogojli va diskli. Rubilg’nikni uchirish yoki yoqish shundan iboratki, shkaflar eshiklarini yoki tsiqo’l arni, yopik turganda yoki elektr qurilma pstinga kiydirilgonda mumkin. Radiomarkazlarda – diskli bo’lokirovka.
Izolyatsiya ulaydigan simlar, kabellarni mexanik shikastlanishlardan ximoyalash, shu bilan birga insonlarni elektrotoklar ta’siridan ximoyalash uchun xizmat qiladi. Xozirgi paytda ekspluatatsiya sharoitlariga qarab ishchi, kuchaytirilgan va ikkilamchi izolyatsiyani qo’l laydilar.
Izolyatsiya qarshiligi qanchalik yuqori bo’lsa, uning ximoya vositalari shunchalik yaxshi bo’ladi.
Vibratsiyalar ta’siri ostida ekspluatatsiya jarayonida, namliklar, yuqori yoki past xarorat, elektrmaydon, kimyoviy aktiv moddalar ta’sirida izolyatsiya bziladi, uning ximoya xossalari pasayadi yoki butunlay yo’qoladi va izolyatsiyaning zilishi mumkin.
Insonlarning elektr tok bilan shikastlanish xavfini oldini olish (bartaraf qilish) uchun izolyatsiya sinovlari tqazish va nazorat qilish zarur. Elektr tarmoqo’l arni ekspluatatsiyaga kiritayotganda va tahmirdan sng izolyatsiyani yuqori kuchlanish bilan sinaydilar. Ekspluatatsiya jarayonida izolyatsiya qarshiligi faza va yer o’rtasida ulchanadi va xar bir fazani megoommetr yordamida ulchaydilar. Elektrqurilma bunda uchiriladi.
1000 V gacha bo’lgan elektrtarmoqo’l arida xar bir zanjir uchastkasi ishchi izolyatsiyasi qarshiligi 0,5 MOm dan kam bo’lmasligi kerak. 3 yilda 1 martadan kam bo’lmgan xolda nazorat qilish zarur.
Tok yuruvchi qismlarni tsish yoki izolyatsiya qilish mumkin bo’lmgan xolatlarda yoki maksadga muvofiq bo’lmgan sharoitda, (VLEP simlari va aloqa liniyalari) ularni eng yeo’tib bo’lmaydigan balandlikda joylashtiriladi. Binodan tashqari 1000 V gacha kuchlanishli elektroliniyalarning simlari 6 m dan kam bo’lmgan balandlikda osiladi, ishlab chiqarish binolarda tusilmagan tok yuruvchi qismlarni poldan 3,5 m kam bo’lmgan balandliklikda urnatadilar.
Elektr qurilmaning tok yurmaydigan
qismlarga tegib ketishda ximoya
Elektr qurilma metall qorpuslari, tok yurmaydigan qismlari kuchlanish ostida tasodifan bo’lib kolishi mumkin. Elektr qurilmaning tok yurmaydigan qismlariga tegishda insonlarni ximoya qilish uchun, ximoya yerga tsishuv va zanulenie xizmat qiladi.
Ximoya tsishuv – ko’zlangan yYer bilan elektr birlashuv yoki kuchlanish ostida bo’lib kolishi mumkin bo’lgan metall tok utmaydigan qismlarning ekvivalenti bilan bitishuvidir.
Ximoya tsishuvni ishchi, lchovli va ximoya utinishi tsishuvidan farq qilish kerak.
Ximoya tsishuvi quyidagi xolatlarda bajariladi:
1. Barcha xolatlarda 380 V zgaruvchan tok va 440 V doimiy tok < nominal kuchlanishida
2. U nominal kuchlanishda 42 V dan 380 V gacha zgaruvchan tok va 110 V dan 440 V gacha doimiy tok xavfi yuqori bo’lgan va o’ta xavfli binolarda.
3. Portlash xavfi bo’lgan binolarda xamma yerga tsishadi. Ximoya tsishuviga quyidagilar mansub.
· Binolarning metall tomlari
· Telefon budkalari
· Kabellarning metall qorpuslari va muftalar kabellari
· Aloqa liniyalari tayanchlari
· Metall qorpusli kchma elektrasbob, elektr ulchagich asbobo’lar, mashinalar, apparat qorpuslari
· Elektrsimlarning pulat trubalari
¨ Elektrsimlarning pulat trubalari
elektr qurilmaYerga tsishtirilsa, Ii kamaytirish mumkin
r k 100000 Omg’sm da 10 dan 30 gacha tsishtiruvchilar kerak.
rzu<<Ri
t tsishuvchining chukurligi t = 2,5 dan 17 m gacha.
Ximoya tsishuvi qorpus, xamda yer o’rtasida kuchlanishni xavfsiz axamiyatgacha pasaytiradi, yahni ¯ U tegish va I insonga nisbatan.
1 – tsishuv tqazgichlari
2 – tsishuv shinasi
3 – tsishtiruvchilar
Tsishtiruvchi - qurilma tsishtiruvchi va tsishtiruvchi tqazuvchilardan iborat. Tsishtiruvchi – tqazuvchi yoki zaro bog’langan va yer bilan bevosita aloqaga ega 1 necha tqazuvchilardan iborat.
1. Tabiiy tsishtiruvchilar – binolar, inshootlar, yer, suvga chukurlashtirilgan qurilmalarning tok tqazuvchi qismlari va boshqalar. Truba simlari, kabellarning kurg’oshin koplamalari. Gaz uchun tabiiy tsishtiruvchi sifatida truba simlardan foydalanish ta’qiqo’l anadi.
2. Sun’iy tsishtiruvchilar - pulat trubalar, burchaklar, mis yoki rux metallar grunt mzlash darajasidan past transheyaga uyg’unlashadi. dtrub ³ 5 ¸ 6 sm, devorlarining yug’onligi ³ 3,5 mm, burchaklar xajmi 40 x 40 mm yoki 60 x 60, yug’onligi ³ 4mm va l zunligi 2,5 ¸ 3m. Elektr qurilmaning tsishtiruvchi elementlari tsishgan tqazgichlar yordamida tsishtiruvchiga bog’lanadi (agar R yoki undan ortiq - tsishtiruvchi magistralg’).
Tsishtiruvchi tqazgichlar – izolyatsiyalangan va izolyatsiyalanmagan simlar, burchakli va chiziqo’l i pulat, trubalar. GOSTga 12.1.030.81 binoan tsishuvchi neytralg’ bilan tarmoq uchun tsishtirma qurilma qarshiligi.
660g’380 - 2 Om
380g’220 - 2 Om Bunday xolatda I k.z £ 500A
220g’127 - 2 Om
Agar I k.z > 500A rzaz £ 0,5Om.
rzaz lchovini yiliga 2 marotaba tqazadilar, yoz va kishda jala davri (aprelg’ – may) dan oldin.
Zanulenie (0 ga tenglashuv)
Sust tsishtirilgan neytralg’ bilan 1000 A gacha 4 fazali simning 3 tarmoqo’l i fazasida qo’l laniladi.
Zanulenie deb kuchlanish ostida kolishi mumkin bo’lgan metall tok yuruvchi qismlarning nolga tenglashgan ximoya tqazgichi bilan atayin elektr bog’lanishiga aytiladi.
Tsishuv maksadi – 1 fazali qorpusga zilishni bartaraf etish, elektr qurilma ximoyasini ishlashini ta’minlash va uni minimal qisqa muddatda tarmoqdan uchirishdan iborat. Ximoya vositalari sifatida Yeruvchan predoxranitellar yoki avtomat uchiruvchilar qo’l laniladi. Qorpusga birikuvda tarmoqdan uchirishga qadar zanulenie jadvali ximoya tsishuv sifatida ishlaydi.
Yerga nisbatan qorpusdagi kuchlanish pasayadi. Nolga teng ximoya tqazgichi N manbaga qadar ishonchli zanjirni yaratishi kerak, shuning uchun nolga teng tqazgich – sim zanjiriga predoxranitellar, uchiruvchilar qyish mumkin emas. Zanulenie qurilmasida albatta N tsishuvchi bo’lishi kerak. Bunda 0 simda kuchlanishni pasaytirish, elektr qurilma qorpusida fazaning tasodifan yerga birikuvi xolatida Yerishiladi, aks xolda qorpus va 0 sim Uf ostida qoladi va unga tegib ketish xayot uchun xavflidir.
Nolga teng sim muayyan masofadan sng qayta albatta tsishishi lozim, VL uchun, xar 250 m dan keyin.
0 simning qayta tsishuvi qorpusda faza bitishuvi nolga teng sim zilgan xolatda elektr toki ta’sir xavfini kamaytirishga qaratiladi.
Elektr qurilmaning 0 simining qayta tsishuvida zilgan joyga qadar va undan sng < Uf kuchlanish ostida bo’ladi.
R0 =Rn qarshiligiga teng bo’lsa, Uk = 0,5Uf. ga barcha qorpuslar kuchlanishiga teng bo’ladi.
Ekspluatatsiyaga qabo’l qilayotganda va zanulenie tizimi muntazam tekshirilishi kerak.
Tekshirishda:
a) zanjirning yaxlitligini ko’zdan kechirish;
b) R0 va Rn lchami;
v) 0 sim va elektr qurilma qorpuslari o’rtasida elektr zanjirlarning mavjudligi;
g) faza – 0 sirtmog’ining tliq qarshiligini ulchash.
0 – faza elektr qurilma qorpusi elektr qurilmadan transformatorning 0 nuqtasigacha 0 simi xududini, faza simi xududi va predoxranitelni z ichiga oladi.
Sirtmok qarshiligi Is.k. elektr qurilma tarmoqdan uchirish uchun yetarli bo’lishi kerak Is.k. ³ 3Inom .
Faza – 0 sirtmok qarshiligini ulchash xar safar kapital tahmir yoki tarmoq rekonstruktsiyasidan sng 5 yilda 1 marta amalga oshiriladi.
Elektr qurilmada tok bilan mag’lub bo’lish xavfi tug’ilganda avtomatik uchirishni ta’minlovchi tez ta’sirchan ximoyadir. Bunday xavf elektr qurilmaning qorpuslari kuchlanish ostida bo’ladigan bo’lsa, fazaning yerga birikishi va simlar izolyatsiyasining qarshiligi pasaygan xolatlarda xosil bo’ladi.
UXU – mustaqil ximoya vositasi sifatida ximoyali tsishuv, zanulenie yoki unga qshimcha urnida qo’l laniladi.
Elektr qurilmada 1000 V gacha qo’l laniluvchi:
Elektr qurilma, elektrasbob, tsishtirish yoki nolga kchma tenglashtirish statsionar elektr qurilma uchun qo’l lash imkoni bo’lmasa.
KR – kuchlanish relesi
UK – uchiruvchi katushka
RT - tsishuv qarshiligi
RT1 - rele tsishuv qarshiligi
UXU dan ximoyali tsishuv maksimal natija beradi.
U istalgan neytralg’ rejimli va istalgan kuchlanishli elektr tarmoqo’l arda qo’l laniladi. UXU Rizol axvolining avtomatik nazorati uchun xam qo’l laniladi. Zamoviy UXU larda gerkon rele va elektron aloqasiz kommunikatsiya elementlari qo’l laniladi.
Yuqori kuchlanish tarmog’’ining (Yo’qT) past kuchlanish tarmog’iga (PKT) tishi, yuqori volg’tli kuchli va lchovli transformatorlar rami zilishida past volg’tga tishi. Bu xodisa kchma elektr asbobo’lar, kchma elektrlampalar va elektrpayvandlash apparatlarida ry Berishi mumkin.
1.utuvchan predoxranitelning qo’l lanilishi (2 metall disk, slyudyan prokladka bilan izolyatsiyalangan).
Ximoya va shikastlanish vositalarini ishlab chiqish. Transformatorlar uchiriladi.
U < 1000 V va Upkt < 100 V bo’lgan transformatorlar uchun yuqori kuchlanish tarmog’’ida predoxranitelg’lar qo’l lanilmaydi, zYero, U ishonchsizdir.
Upkt < 100 V bo’lgan transformatorlarda (tokning lchov transformatorlarida va kuchlanish) transformatorning birinchi, sng ikkinchi urali tsishadi.Izolyatsiya zilish xolatida va yuqori kuchlanish tarmog’’ining past kuchlanish tarmog’’iga tish xavfi tegishi kam xajmda bo’ladi.
Sust tsishgan tarmoqo’l arda N bir kisuv 2 uram 0 simga ulanadi.
Ik.z uramlar o’rtasida izolyatsiya zilish xolatida ximoya vositalarini ishlab chiqish va transformator uchirilishini tug’diradi.
Yuqori kuchlanish tarmog’ining past kuchlanish tarmog’i tishida ximoya uchun turli kuchlanishdagi uramlar o’rtasida joylashtiriladigan simlar o’rtasida izolyatsiyaga ega bo’lmgan qshimcha eko’ran uramdan foydalaniladi.
II uram izolyatsiyada N izolyatsiyalangan tarmoqda eko’ran urami tsishadi, sust yerga tsishgan neytralli tarmoqo’l ar esa 0 ga tenglashadi.
Ikkilamchi va eko’ran urami kontaktida bu chora z ustukliklarini yo’qotadi.
Past kuchlanish tarmog’i < 100V bo’lgan transformatorlarda ko’rib chiqilgan ximoya choralari xizmat Ko’rsatilayotgan personalning tliq xavfsizligini kafolatlamaydi, shuning uchun kchma elektrlchovli asbob va U = 12V va 36 V kchma elektrolampalarning izolyatsiya sifati katta axamiyatga ega.
1000 V gacha elektr qurilmalarda kuchlanish ko’rsatkichlari yuqori kuchlanishli elektrmustaxkamlilik, bardotlilikka xamda £ 90V (neon lampa) yoqilish busag’asini aniqo’l ashga sinovdan tkaziladi.
qulkoplar, kalishlar, butiklar, montyor asbobi yuqori kuchlanishli sinovli izolyatsiyadan tkaziladi. Predoxranitelg’ belbog’lari, kafolatli aloqalar,(saklovchi) montyor changallari va kuyilma pog’onalar statik yo’qo’l i zavod va davriy sinovlardan tkaziladi, saklavchi belbog’lar esa dinamik sinovdan tkaziladi.
Saklovchi belbog’lar va 300 qilo yo’qo’l i ktara oladigan kafolatli dor-arqonlar, montyorlik changallar esa 80 kg zavodda sinovlardan o’tadi. Davriy sinovlarda muvofiq 225 va 125 kg.
Sinovlar davomiyligi 5 daqiqa
85% qiloli dinamik yo’qo’l i saklovchi belbog’larni sinashda qarabinga mustaxkamlab, 1 m balandlikdan tashlaydilar.
Kchma elektr qurilma, elektrik armatura va lchov asbobo’lariga xavfsizlik talabo’lari
Turli aloqa qurilmalari ekspluatatsiyasida xarakatlanma va turli mljaldagi kchma elektr qurilma, shuningdek –qo’l bola elektrasbobdan keng foydalaniladi. Masalan, telefon tarmog’’ida. Aloqada elektr sinovlarini tqazish uchun KRR tipdagi apparaturani 1000 V gacha U asbobo’lari qo’l laniladi; telefon kabellarining elektr parametrlarini ulchash, kabelg’ning kurg’oshin katlami nogYermetiklik joyini aniqo’l ash uchun, ventilyatsiya, isitish telefon kanalizatsiyasi va boshqalarning kurgazmali qurilmalarini yoritish.
Xarakatlanma elektr qurilma elektr xavfsizligi nuqtai nazardan tok yuruvchi qismlar izolyatsiyasi mexanik, kimyoviy va boshqa ta’sirlarga duch keladi, degan tahrifli ekspluatatsiya sharoitlariga ega.
Birlashtirma liniyalar statsionar qurilmalardagiga nisbatan kp aloqa kushilmalari birlashtirma va shtepselg’ muftalari va ajratmalari soniga ega.
Bundan tashqari, xarakatlanma va kchma elektr qurilma Ochiq joylashuvlari joyida elektr quvvati oluvchi mexanizm yoki qurilmalar qo’llovidagi u yoki bu ishlarni bajarayotgan begona shaxslarga bemaloldir.
Xarakatlanma va kchma elektr qurilma bilan ishlashda elektrshikastlar taxlili asosiy shikastlanish sababi – izolyatsiya xolatini ustidan nazorat yo’qo’l igida ekanini Ko’rsatdi. Elektrjaroxatlarning 35 foizdan ortig’i xarakatlanma va kchma elektr qurilma qo’llovi natijasida ry Bergan. Jaroxat olganlarning umumiy sonidan 65 foizi elektr qurilma qorpusi kuchlanishi ostida bo’lganidan talofat kurgan.
Kchma elektr qurilmadan foydalanishda elektr xavfsizligi talabo’lari.
Kchma elektr qurilma (elektrdrellar, elektrgaykovYertlar, elektrpayalg’niklar, kchma elektryoritg’ichlar-lampalar) aloqa korxonalarida keng ishlatiladi. Kchma elektr qurilmalarning xavf-xatar tug’dirishi, yuqori elektr toki urishi, u bilan ishlaganda xavf-xatarlidir. Bu xavf-xatar uzoq vaqt davomida elektr asbobni qo’l da tsish nam binolar yoki Ochiq xavoda ishlash bilan xarakterlanadi. Tok utuvchi qismlar odatda ishonchli ximoyalangan, xavf-xatar izolyatsiyasiga shikast yetkazilmaydi, yetganda asbobning metall qorpusi tsatan kuchlanish ostida bo’lib qolsa, bu tok utuvchi qismlarning elektr asbob qorpusiga tsishuvida xosil bo’ladi. Ayniksa, nosoz elektrasbob bilan ishlash xavfli.
Elektr asbob bilan ishlaganda quyidagi texnik tadbirlarni bajarish zarur:
1. Xavfi yuqori bo’lmgan binolarda U£127,220V yerga tsish, undan foydalanayotganlar esa individual ximoya vositalari bilan ta’minlashgan bo’lishlari sharoitida ruxsat Beriladi.
2. Xavfi yuqori bo’lgan binolarda va binolardan tashqarida ximoyaning qshimcha chorasidan foydalanilmaydigan U£ 42V elektrasbobdan foydalanishga ruxsat Beriladi.
3. U=220V ikkilamchi izolyatsiya bilan elektrasbobdan foydalanishda ximoya choralari talab etilmaydi.
4. ~ U = 220V yagona ishchi izolyatsiyali va UXUdan jamlangan elektr asbob qo’l lash.
Yerga tsish qorpusli eleko’rasbobdan foydalanayotganda shlangni sim yerga tsishtiruvchi tqazgichga ega bo’lmog’i lozim, uni ishchi tqazgichlar bilan birga umumiy shlang katlamiga joylashtiradilar.
Yerga tsish tqazgich elektr asbob qorpusi ichidagi yerga tsishuvchi zajim kiskichga ulanadi. Oziklanuvchi tarmoqka kchma elektr asbob yerga tsish tqazgichni ulash uchun maxsus kontaktlar bilan (rozetka va vilka) shtepselg’ ulanma bog’lanadi.
Avvaliga elektr asbob qorpusini yerga ulaydigan, sng ishchi kuchlanishi xosil qiladilar. SHtepselg’ ulanmadagi yerga tsish kontakt uning ishchi kontaktlaridan albatta zun.
Kchma elektr asbobo’larni yerga tsishtirish ishchi toning bir vaqtning zida tqazgich bo’lib xizmat qilmaydigan simning maxsus yerga tsish jilasi orqali amalga oshiriladi.
Nazorat savollar
1.Asosiy ixotalovchi ximoya vositalari?
2.Qshimcha ixotalovchi ximoya vositalari?
3. Yoqori kuchlanishni rrsatuvchi asbobo’lar?
4. Ximoya vositalarini sinash meyorlari va muuddatlari?