Ma’ruza № 11
Elektro xavfsizligi shartlari taxlili

Reja:

           1. Elektro xavfsizligi shartlari taxlili

           2. Neytralg’ rejimini tanlash

    3. U > 1000V 3 fazali tok tarmoqo’l arida  xavfsizlik shartlari taxlili

Tayanch so’z va iboralar: Taxlil, U > 1000V, uch fazali tok, faza, elektraxavfsizlik, yYer tkazuvchi.      

Elektr aloqa tarmoqo’l ari va 1000V gacha elektrqurilmalari.

   Elektr tarmoqo’l ari va elektr qurilmalarini 2 guruxga bo’lish qabo’l qilinadi:

1 gurux - 1000 V gacha kuchlanishli

2 gurux - 1000 V dan yuqori kuchlanishli

Elektr tarmoqo’l ari tokli quvirlar soni bo’yicha quyidagilarga bo’linadi:

Bir tqazgichli, 2 tqazgichli, 3 tqazgichli, 4 tqazgichli.

Bir tqazgichli tarmoqda relg’s yoki yYer ikkinchi  tqazgich sanaladi. Bu sxema bo’yicha tramvaylar, elektrovozlar, goxida payvandlash qurilmalari ishlaydi.

2 tqazgichli tarmoqo’l ari - doimiy va zgaruvchan tok 1 fazali tarmoqo’l ari.

3 tqazgichli zgaruvchan tok tarmoqo’l ari - izolyatsiyalanadi yoki yerga tsish neytralli 3-fazali tok tarmoqo’l ari.

4 tqazgichli tarmoqo’l ari - yerga tsish neytralli va nolli tqazgichli 3-fazali tok tarmoqo’l ari.

Elektr xavfsizligining  barcha tizimlari va elektr qurilmalari shartlari  taxlilida yerga nisbatan 1000 V gacha xajmli fazada S k 0 bo’lganda,     deb xisobo’lanadi.

1 km dan oshmagan kabelg’ liniyalarining umumiy zunligidagi tarmoqo’l ar 1000 V gacha kichik xajmli fazali U tarmoqo’l arga tegishlidir.

> 1000 V kuchlanishli  xavo tarmoqo’l ar va £ 1000 V kuchlanishli kabelg’ tarmoqo’l arida 1-2 km dan ortiq liniya zunligida isrof bo’ladigan toklar va xajmi toklar bilan xisobo’lashish zarur.

Kuchlanish ostidagi elektr qurilmalarning ishi chog’ida elektr toki urishining 2 xarakterli jixati bor:

1.            Insonning elektr qurilmasining tok boradigan qismlariga tegib ketishi;

2. Insonning kuchlanish ostida normal bo’lmgan, Biroq izolyatsiya zilib kolishi xolatida, kuchlanish ostiga tishi xolatida uskuna qorpusiga tegib ketishida.

2 turdagi tegib ketish bor:

·  ikki qutbo’li;

·  bir qutbo’li.

Istalgan elektrtarmoqning barcha tok boruvchi qismlari yYerdan izolyatsiya qilinadi. tqazgichning yerga nisbatan qarshiligini izolyatsiya qarshiligi yoki utechka (sarflanish-isrof) qarshiligi deb atash qabo’l etilgan. U tqazgich-simning qutqarishng izolyatsiyasi qarshiligi va yllarning yerga yoqilgan xududlaridan xosil bo’ladi (qurilish konstruktsiyalar, pol, negiz, yYer va xokazo). Imkoniyatlarning turli - tumanligi ta’siri ostida tqazgich-sim va yYer o’rtasida uncha katta bo’lmgan tok sarfi o’tadi.

Insonning 1 fazali tarmoqka ikki qutbo’li tegishi. Bunday xolatda inson tanasi orqali qo’l -qo’l  yli bo’yicha o’tadigan tok xajmi Ri inson tanasi qarshiligi va Berilgan kuchlanish bilan belgilanadi

Tarmoq izolyatsiya qarshiligi, poyafzal, dielektrik qo’l qoplar va podstavkalar bunday tegib ketishda, insonni shikastlanishdan ximoya qilolmaydi. Amaliyotda ko’pincha bir qutbo’li tegib ketish kp uchraydi.

     r₁₌r₂₌r_iz

Insonning yYerdan izolyatsiya qilingan 2-tqazgichli tarmoq 1-tqazgichiga tegib ketishi.

Insonning tok boruvchi qismlar (tqazgichlarga) tegib ketishigacha, agar r₁ = r₂  xar bir tqazgichning kuchlanishi yerga nisbatan  U_l = U_e,  U_l = 220V, unda U_{e =} 110V ni tashkil qiladi.

1 qutbo’li tegib ketishda inson r₁ ga va keyin r₂  ga ulangan 1-tqazgichga tegadi. Tegib ketgandan  sng tqazgichlar kuchlanishining yerga nisbatan qayta taqsimlash sodir bo’ladi, zero, birinchi tqazgich bilan yer o’rtasida qarshilik kamayadi, yahni

2 tqazgichli tarmoqka 1 qutbo’li tegishida inson yerga nisbatan Riz  tarmoq izolyatsiya ximoyasida bo’ladi.

1 tqazgichga tegayotgan inson (r₂ = 0) 2-tqazgichning yerga kadalib kolishida tliq xoshiyali kuchlanish ostiga kirib qoladi, yahni

Birinchi tqazgichga daxldorlik 2 qutbo’li tegishdagidek xavfli bo’lib chiqishi mumkin, yahni oqibati lim bilan tugashi mumkin.

Ko’pincha elektr qurilmaga xizmat Ko’rsatuvchi personal polda turib 1-qutbga  tegadi (yalang’och tqazgich, kiskich). Uning qarshiligi inson tanasi bilan bog’liq tarzda bo’ladi.

Pol qarshiligi  va poyafzal qarshiligi  insonning 1000 V gacha elektr qurilmadagi tok boruvchi qismlariga tegib ketishi oqibatlarini belgilovchi axamiyatni omil sanaladi. Agar,

r₁k r₂ kr_iz                          

Tok boruvchi qismlardan elektr qurilmaning qorpusi r_iz  qarshiligi bilan ximoyalangan. Elektr qurilmalar qorpusini ushlagan (qo’l  tekkizgan) inson tok boruvchi qismlar izolyatsiyasi ximoyasi ostida bo’ladi. Izolyatsiyaning r_iz = 0 qorpusiga tishida inson qorpusga tekkanida qurilma kuchlanishi ostiga tushadi.

Elektr qurilmalar qorpusi va 2-tqazgich o’rtasida qorpusda izolyatsiya proboyida voqea sodir bo’ldi.

R_zu va R_i || r₂ ;  ; - - elektr qurilmalarning tsish qarshiligi.

Tok kattaligi I_1ch ga a katta ta’sir Ko’rsatadi, yahni a dan qanchalik kam bo’lsa, I_ch shuncha kam.

Masalan: U_l = 220 V                  r₁= r₂ = 3×10³ Om

                    R_{zu =} 4 Om              R_i = 1000 Om

;

Tok xavfli emas, faqat barmoqo’l ar qaltiraydi.

3 fazali tok, elektr ta’minotning barcha tizimlari 2 turga bo’linadi: transformator neytralg’ yYerdan izolyatsiyali 3 fazali tarmoq va N yerga tsish 3 fazali tarmoq. zgaruvchan tok ¦ k 50 Gts izolyatsiyali neytralg’ bilan 3 fazali tarmoq.

N izolyatsiyali - yYer tqazma predoxranitelg’ orqali past kuchlanish tarmog’’i transformator koplamasining nutkini birlashtiradigan kuruk quvirdir.

N avariya xolatida (k.z. trasformator koplamasida) yuqori kuchlanish tarmog’i past kuchlanish tarmog’’i tomoniga utmasligi uchun (noto’g’ri ximoyada) elektr tarmoqni ishdan chiqarishi mumkin.

N yerga tsish 3 fazali tarmoq katta zunlikdagi tarmoqo’l arda qo’l laniladi va tqazma predoxranitelg’ yo’qo’l igida izolyatsiyali neytralg’ tarmoqo’l ardan farqo’l anadi..

Past kuchlanish tarmog’’ koplamasining 0 nuqtasi sust yerga tsish. Bunday tarmoqo’l ar kp xollarda 4-tqazgichli bo’ladi.

Izolyatsiyali neytralg’ bilan 3-fazali tok tarmoqo’l ari umumiy davomiyligi £ 1 km li 1000 V gacha kuchlanishli tarmoqo’l ardir. Tarmoq zichligi yerga nisbatan inobatga olinmaydi.

Insonning yYerdan izolyatsiyali neytralg’ tarmoqka 1 qutbo’li tegishi xolatini ko’rib chiqamiz.

Uf₁ =Uf₂=Uf₃  yahni  r₁₌ r₂=r₃=r_iz  deb qabo’l qilamiz.

Inson 1-fazaga tegib, r_iz   tqazgichlar orqali 2 boshqa fazalarga bog’lanadi.

r₁= r₂=r₃= r_iz   I₁ = I₂ = I₃ = I  sarf insonning tok boruvchi qismiga tegib ketgunga qadar.

Tegish daqiqasigacha:

U₁=I₁R₁     U₁ = U₂ = U₃

U₂=I₂R₂       U₀ = 0 - N tok manbaining yerga nisbatan kuchlanishi.

U₃=I₃R₃

Insonning 1-fazaga tegishi xolatida r_iz, fazaning yerga nisbatan olinganida simmetriya bziladi va yerga nisbatan barcha fazalarning kuchlanishlari qayta taqsimlanadi. 1 faza kuchlanishi kamayadi, U₂ va U₃ ancha kpayadi.

_;

Inson yerga nisbatan faza izolyatsiya ximoyasi ostidadir. Izolyatsiyani yuqori darajada ushlab turish zarur

Agar,  r₁¹r₂¹r₃, bo’lsa, unda

 Ekspluatatsiya jarayonida tqazgichlar izolyatsiyasi pasayishi (sustlashi) va avariya axvolida bo’lib kolishi mumkin. Bunday tqazgichga tegish xolatida insonning tokdan shikastlanish xavfi keskin ortadi.

 Xar qanday fazaning yerga tsishib zilishida r₂ k 0 yoki  r₃k 0, inson 1-tqazgichga tegib, U_lin ga tushib qoladi

tqazgichlar izolyatsiyasi qutqarishng ximoya ta’sirini yo’qotadi. SHu tariqa izolyatsiyali neytralg’ tarmoqo’l arda r_iz xizmat Ko’rsatuvchi personal tomonidan katta eo’tibor talab etadi.

Insonning elektr qurilmalar qorpusiga 3-tqazgich izolyatsiyasi zilishi xolatida, izolyatsiyali neytralg’ 3-fazali tarmoqda tegishi chizmasi

;

U_l k 380

r_iz k 100 000

a k 0,004

 Elektr qurilmalar qorpusiga izolyatsiya zilishida, tqazgich zilishi, qurilmaning yerga tsishmaslik xolatida insonning qurilma qorpusiga tegishi tok boruvchi qismiga tegishi kabi xavfli.

 I_ch k 0,026 mA

 Yerga tsish neytralg’ 3-fazali tarmoqka 1 qutbo’li tegish

  PEK ga muvofiq  r₀  £ 4 Om..

 r_p  va r_ob qarshiligini inobatga olinsa, inson tanasi orqali

 ; toki oqadi.

  SHu tariqa, yerga tsish neytrallangan 3 fazali tok tarmoqo’l arida izolyatsiya  insonni tok boruvchi tqazichga tegishi xolatida ximoya qilolmaydi.

SHuning uchun xizmat Ko’rsatuvchi personal uchun normal sharoitlarida bunday tarmoqdan foydalanish izolyatsiyali neytralangan 3-fazali tok tarmoqo’l aridan foydalanilishiga nisbatan o’ta xavfi.

 Bir fazaning yYerda ushlanishida yerga tsish

neytrallangan 3-fazali tok tarmog’’iga tegish xolati

SHunday  qilib, tarmoqning yerga tsish neytrallangan 3-fazali tokli fazalaridan 1 iga tegib ketganda, U_f ning tliq ko’lamiga tushadi.

r₁kr₂kr₃k¥;  ;  bo’lganda yerga nisbatan tqazgichlarning izolyatsiyalanishining ideal axvolida xam xatto  , yahni lim xavfiga olib keladi.

 Yerga tsish neytrallashgan 3-fazali tarmoqka 2-qutbo’li tegish xolati

 Bunda neytralg’ yerga tsishgan-tsishmaganidan kathiy nazar, I_i qo’l -qo’l  yli orqali okib o’tadi va U_l va R_i ga bog’liq bo’ladi.

Yahni,    

Neytralg’ rejimini tanlash

 Yerga nisbatan tqazgichlar yaxshi izolyatsiyasi va izolyatsiyalashgan neytralda inson tanasi orqali utgan tok uning fazalardan biriga tegishi xolatida kam va xavfsiz bo’ladi, fazalardan birining izolyatsiyasi buzilishi va insonning tug’ri izolyatsiya fazasiga tegishida, tok yerga tsish neytrallashgan tarmoqdagiga, nisbatan, katta bo’ladi va lim xavfi bo’ladi.

Elektr qurilmalar axvoli ustidan doimiy nazorat amalga oshiriladigan va tqazgichlar izolyatsiyasi qarshiligining yo’qsak sifati tahmirlanadigan korxonalarda z vaqtida profilaktika kriklari xamda tarmoq tahmirlanishi, yerga fazalarning ushlanib kolish extimollari tezda bartaraf etilishi amalga oshiriladi-izolyatsiyali neytrallashgan 3-fazali tok tarmog’’iga ega bo’lish maksadga muvofiq.

Bu shartlar amalga oshirilmaydigan tarmoqo’l ar (masalan, qishloq xo’jaliki va maishiy elektr qurilmalarda) - yerga tsish neytralli 3 fazali tok tarmog’’i. Agar ish sharoitlari noqulay bo’lsa xavoning yuqori namligi, binoda izolyatsiyani bzadigan  va gazlarning mavjudligi, xizmat Ko’rsatayotgan personalning past malakasi) yerga tsish neytralli tarmoqdir.

1kV gacha tarmoqo’l ar, qoidaga ko’ra sust yerga tsish neytralli 4 tqazgichlar tomonidan bajariladi.

  «U» 6-35 kV tarmoqo’l ari - izolyatsiyali neytralg’ bilan

110-750 kV - tarmoqo’l ari - sust yerga tsish neytral bilan.

U > 1000V 3 fazali tok tarmoqo’l aridaxavfsizlik shartlari taxlili
режага

 U kabelg’ tarmoqo’l arida  1000V gacha pri L> 1 kmda va U> 1000V xavo tarmoqo’l arida zichlik ta’sirini suistehmol qilish mumkin emas. VL tqazgichlari va kabelg’ pardalari yerga nisbatan va birlari boshqalariga nisbatan ma’lum zichlikka (xajmga) ega. Bu xajmlar liniya bo’yicha taqsimlangan.

Katta zichlikka ega tarmoqo’l ar tok manbaidan ularni uchirgandan keyin xam juda xavfi. Bunday tarmoqo’l ar tqazgich-simlariga tegish zararlangan kondensator otkladkalariga tegish bilan teng. Bu xavfni tarmoq simlarining yerga tsishuvi orqali kuchlanishni olib, bartaraf etish mumkin. Sngra kchma volg’tmetr bilan kuchlanish bor-yo’qo’l igini tekshirib, sng ishga kirishmok zarur.

Nazorat savollar

1.Ikki fazali tok?

2. Uch fazali tok?

3. Yoqori darajali xavfli xonalar?

4. Ekektr xavfsizligi shartlari taxlili?