10 – Ma’ruza
Elektr xavfsizlik.Tokning inson uchun xavfi
Reja:
Tayanch so’z va iboralar: Elektr toki, inson organizimi, kuchlanish, tkazuvchanlik, miqdor, xavf ta’sir.
Elektr tokining inson organizmiga ta’siri shikastlanish xosil qiladi. Oqibati tokning miqdori va uning xarakat davomiyligi, shuningdek inson tanasi va organizmning individual xossalari orqali tish yli va chastotasiga bog’liq.
Elektr tokining insonga ta’sir xavfi ko’z uchun sezilmas, qo’l ok bilan eshio’tib bo’lmaydigan, masofada sezilmaydigan, xidga ega bo’lmganligi uchun xam katta, qandaydir sabab bilan kuchlanish ostiga tushgan elektr qurilmalar detallari va ularning qorpuslari yoki ximoyalanmagan toqqa ega simlar bilan kesishuvchanligi paytidagina qabo’l etiladi.
Elektr toki ta’siri ostida kolgan inson organizmi Faqat jismoniy tana sifatidagina ko’rib chikolmaydi. Elektr toki inson tanasiga «kirish» joyi orqali kirib, tok tish yli bylab, kakshatkich ta’sir Ko’rsatadi, bu xol Faqat uning «kirish» yoki «chiqish» joylaridagina ry Bermaydi. Tokning bu xarakat ta’sir xususiyati boshqa kakshatuvchilarga nisbatan (mexanik, yonilg’i va boshqa), (kirishda) Faqat maxalliy kakshatish chakirishi bilan ifodalanadi.
Elektrotokning inson organizmiga ta’siri (qyish) issiqo’l ik, mexanik (tukimalarning yorilishi) yoki kimyoviy (elektroliz) bo’lishi mumkin. Tok mushaklar qisqarishi, nafas paralichi (falaji), yurak falajini keltirib chikib, biologik ta’sir ko’rsatishi xam mumkin.
Yl qyiladigan tok va kuchlanish
ðåæàãà
Insonning elektr toki bilan shikastlanishiga ta’sir etuvchi asosiy omillar – inson orqali o’tadigan tok kattaligi va uning ta’sir davomiyligi.
50-60 Gts sanoat chastotali zgaruvchan tok xuddi shunday kattalikdagi doimiy toqqa karaganda insonni kuchlirok jaroxatlaydi.
Insonga 12-15 mA elektrodlardan mustaqil zilish mushqo’l bo’lgan zgaruvchan tok kattaligi inson xayoti uchun xavfli xisobo’lanadi.
50-60 Gts chastotali zgaruvchan tok uchun xavfsiz kattalik sifatida 10 mA qabo’l qilingan. Doimiy tok uchun – 50 mA.
Inson zi orqali o’tayotgan kam axamiyatli tok ta’sirini seza boshlaydi:
0,6 – 1,5 mA – zgaruvchan tokda Boshlang’ich sezuvchan
5 – 7 mA – doimiy tokda tok
Katta toklar insonda mushaklarning tortishuvini va xushekmas dardli sezgilarni chakiradi, ular tok kpayishi bilan kuchayadi va tananing katta qismlariga tarkaladi.
3-5 mA tok va 50 Gts tokda tokning ko’zg’atish ta’siri butun qo’l barmoqo’l arida seziladi. 8-10 mA da og’rik keskin kuchayib, qo’l va bilaklarni ishg’ol qilib, tortishib beixtiyor qisqaruvlar bilan xamoxang bo’ladi. 10-15 mA da og’rik o’ta kuchli, chidab bo’lmaydigan darajada, qo’l lar mushagi tortishishlari shunchalik kuchliki, inson ularni ktara olmaydi. Bunda u tok yuruvchi qismi saqo’l anadigan qo’l ni ocha olmaymiz
10-15 mA f=50 Gts bo’lganda zgaruvchan toklar boshlang’ich
50-80 mA doimiy toklar qo’yvormaydigan toklar
25-50 mA o’garuvchan tok qo’l va tana mushaklarga, kko’rak kafasi mushaklariga ta’sir etadi, nafas olish juda kiyinlashadi. Bu tokning uzoq ta’siri nafas tuxtashini chakirishi, shundan sng 1 oz vaqt utgach, bug’ilishdan lim xolati keladi. 50-100 mA zgaruvchan tok upkaga shunday, tez ta’sir qiladi. SHu bilan birga yurak faoliyati xam bziladi. Biroq vaqt bo’yicha birinchi upka, sng yurak ishlashi tuxtaydi.
100 mA-5 A zgaruvchan toklar Boshlang’ich fibrilyatsion
300 mA-5 A doimiy toklar toklar
Bu toklar yurak mushagiga ko’zg’aluvchan ta’sirini tarqatadi. Bu xolat inson xayoti uchun o’ta xavfli, bu tokning inson orqali zanjir isitish paytdan 1-2 laxza o’tib, yurak fibrilyatsiyasi xosil bo’lishi mumkin. Natijada kon aylanishi tuxtaydi va organizmda kislorod yetishmovchiligi vujudga keladi, nafas tuxtaydi, yahni lim tushadi.
5 A dan ortiq tok yurak fibrilyatsiyasini chaqirmaydi, yurak zudlik bilan tuxtaydi (fibrilyatsiya axvoli yo’q bo’lib), nafas falaji yuzaga keladi. Agar tok xarakati qisqa muddatli bo’lsa va (kirish, qyish natijasida) yurak shikastlarini chaqirmaydi, u xolda tok chirilgach, yurak mustaqil tarzda normal faoliyatni tiklaydi, nafas esa bunda tiklanmaydi, Sun’iy nafas olish shaklida jabrlanganga zudlik bilan talab etiladi.
Organizm orqali tok tishining davomiyligi shikastlanish oqibatiga sezilarli ta’sir etadi: tokning ta’siri qanchalik davom etsa, shunchalik oir yoki lim oqibati extimoli katta. Bu tirik tukimaga tokning ta’sir vaqti oshgani sari bu tokning axamiyati oshadi (tana qarshiligi kamaygani xisobiga) va tokning ziga qaltis T-0,2 sek yurak tsikli (kardiotsikl fazali tok uchun okib tish laxzasining mos tushishi extimoli oshadi. Tokning okib tishi kay davrini inson organizmi uchun xavfsiz deb xisobo’lash mumkin?
Ximoya tadbirlari xisob-kitobi va baxosi uchun inson tanasi orqali elektr zanjir mavjudligi davrining yl qyiladigan intYerval 0,01 dan 2 soniyani tashkil qiladi.
Shikastlanish yakuniga elektr tokining inson tanasi orqali yli muxim azamiyat kasb etadi. Belgilab kuyilganki, inson tanasining turli qismlari turli solishtirma qarshilikka ega. Inson tanasi orqali tokning tishida eng kam qarshilik ylidan o’tadi, asosan kon-tomir va limfatik tomirlardan o’tadi. Tokning tana zunasiga tish yli o’ta xavfli, masalan: qo’l -oyoq yoki yurak, bosh, umurtka miyasi orqali. Biroq oyoqdan oyoqka yoki qo’l dan qo’l ga tok utganda lim xolatlari xam ma’lum.
Elektrojaroxat taxlili umumiy tok yurak orqali qo’l dan qo’l ga – 3,3 foiz yurak orqali qo’l -oyoq - 3,7 foiz, boshqo’l lar - 7 foiz, bosh-oyoq - 6,8 foiz, yurak orqali oyoq-oyoqka – tishini Ko’rsatmokda.
Belgilangan fikrga ko’ra, yurak orqali tokning katta qismi chap qo’l -oyoq, ung yldan ung qo’l -oyoq ylida emasligi ma’lum. Bu tokning katta qismi ung qo’l -oyoq ylidagi uning uki atrofidagi yurakka kirishi bilan anglashiladi.
Elektrjaroxat xolatlarini taklil etish xolatlari natijasida eo’tibor omili elektr tok bilan shikastlanish yakuni bilan tugaydigan eng birlamchi biologik omillardan biri eo’tibor omili xisobo’lanishi belgilangan.
Agar kuchlanish ostidagi elektr qurilmada ishlayotgan bajarilayotgan operatsiyalarga dikkat bilan munosabatda bo’lsa, doimo qutqarishng extiyotqorsizligining extimoli bor oqibatlarini yozda tutsa, unday xolda uning dikkati va keskin eo’tibori nafaqat elektrotok-kuchlarni bushashtirishga, balki bahzida yo’q qilishga kodir. Agar elektr zarbasi ishlayotganning jiddiy eo’tibori davrida bo’lsa, uning xarakati tsatan zarba momentiga ko’ra, o’ta bush bo’ladi.
Inson
tanasining elektr qarshiligi.
ðåæàãà
Inson tanasi terisining 0,05-0,2 mm li ustki kamalak katlami kon-tomir va asab tolalariga ega bo’lmgani epiderma deb ataladi. Epiderma dielektrik sifatida ko’rib chiqilishi mumkin.
Inson tanasining umumiy elektrik qarshiligi terining ustki katlami va uning axvoli qarshiligining kattaligiga bog’liq. Inson terisining qarshiligi quyidagi asosiy omillarga bog’liq.
1.Terining axvoli (toza, iflos, nam, kuruk, butun, shikastlangan);
2.Elektrodlar tegishi va aloqaning mustaxkamliligi kattaligi;
3. Elektrotok turi va kuyilgan kuchlanish kattaligi;
4.Tok chastotalari;
5.tish davomiyligi;
6.Asab tizimining umumiy axvoli.
quruq shikastlanmagan teri uchun Ri = 10000-100000 Om. Terining ustki qismi (qatlami) da (tirnalish, kesilish, yoriqo’l ar) Ri keskin pasayadi va ichki organlar qarshiligiga
Rvn =600-800 Om. Nam (terlagan) va ifloslangan teri qarshiligi sezilarli darajada pasayadi. Jumladan 30 V kuchlanishga ega elektrodlarni kuruk qo’l lar bilan zabt etishda og’rikli sezgilar ko’zatilmaydi, nam teri xolatida egilgan barmoklarni tug’ri tsish mushqo’l , qo’l kaftida kuchli og’riklar seziladi. Kislotalar, ishqorlar, suv ta’siri va terlashda inson teri qarshiligi Ri=1000 Omgacha pasayishi mumkin, teri kesilganda esa xatto 600 Omgacha. Ri doimiyda bo’lgani kabi, zgaruvchan toklarda quyilgan kuchlanish kattalashuvi bilan tushadi. Bu terining ustki katlami zilishi bilan izoxlanadi.
Teri qarshiligi uning ustki katlami elektrodlar bilan tsishuvi qanchalik kp bo’lsa, shuncha kam bo’ladi. Agar tegish
150 sm2 dan ortiq bo’lsa, u xolda Rr 600 Omgacha tushadi.
Inson tanasi qarshiligi tok kattalashgani sayin tushadi, negaki, terining ustki katlami qizib, terining elektrodlar bilan aloqa joylarida terlash xosil bo’ladi. Texnik xavfsizligi bo’yicha xisob-kitobo’larda Ri k 1000 Omga teng deb qabo’l qilinadi. Tok chastotasi ktarilishi bilan Ri ning tliq qarshishi kamayadi. Teri yorigini chaqirmaydigan uncha katta bo’lmgan 20-40 V kuchlanishdagina qarshilikning sezilarli darajada kamayib ketishi ko’zatiladi.
100 V va undan yuqori kuchlanishlarda chastotaning kattalashuvi Ri ning sezilarli darajada kamayishiga sabab bo’lmaydi (bunday sharoitlarda Ri 600 Omga yaqinlashadi). 200 va 500 Gts chastotali toklar 50 Gts chastotali toklarga karaganda, kam xavflidir. Tokning tirik organizmga ta’sir xavfi 1000 Gts va undan yuqori chastotada sezilarli darajada pasayadi. Yuzdan yuqori chastotalar insonning ichki organlariga zarar yetkazmasdan Faqat qyish xosil qiladi. Bunday toklar asab va mushak tukimalarini ko’zg’atishga kodir emasligi bilan izoxlanadi. Doimiy tok ta’sirida Ri zgaruvchan tokdan doimo yuqori bo’ladi. Bunday turdagi tok kuchlanish kattaligiga qarab belgilanishi isbotlangan. Masalan 450 V gacha kuchlanishda zgaruvchan tok katta xavf, taxdidga olib keladi, 450-500 V kuchlanishda esa zgaruvchan va doimiy toklar bir xil xavfli; 500 V dan yuqori kuchlanishda doimiy tok o’ta xavfli. 50-500 Gts chastotali diapazonda doimiy va zgaruvchan tokning ta’sir xavfi taxminan bir xil.
Yl qyiladigan xavfsiz kuchlanishlar.
Baxtsiz xodisalar taxlili shuni Ko’rsatdiki, elektrjaroxatlarning aksariyati kuchlanish ostidagi elektr qurilmalarning ximoyalanmagan qismlariga tasodifan tegib ketishi natijasida sodir bo’ladi.
Elektr qurilmadan foydalanilganda va atrof ishlab chiqarish muxitiga qarab (50-60 Gts) sanoat chastotali zgaruvchan tokning 3 ta xavfsiz kuchlanishi urnatilgan:
Yuqori xavfsiz binolarda – 65 V.
Yuqori xavfli binolarda – 36 V.
O’ta xavfli binolarda – 12 V.
Ko’pincha 1000 V gacha kuchlanishli elektr qurilma bilan ish qiluvchi xodimlarning elektrotok bilan shikastlanish xolatlari yuz beradi negaki ular bunday kuchlanishni xavfsiz deb xisobo’lab, ximoya vositalaridan asossiz foydalanishadi.
U dan 36 V gachani nisbatan xavfsiz kuchlanish deb xisobo’lash qabo’l qilingan. U k 36 dan 60 V gacha qyish va teridan og’rikli ko’zg’atishini chakiradi.
U k 60 dan 100 V gacha jiddiy xavf chegarasi xisobo’lanadi va katta qyishlar va nafas xamda yurak falajini xosil qiladi.
100 V dan yuqori kuchlanishli elektrotok inson xayoti uchun xavfli xisobo’lanadi.
Apparaturalar, asbobo’lar va elektr qurilmani yig’ayotganda xizmat Ko’rsatuvchi personalning qisqa zilish yoki boshqa nosozlikda kuchlanish ostiga tushgan asbob qorpusi yoki ximoyalanmagan simlarga, tok utuvchi qismlariga tasodifiy tegib ketishidan ximoyaning maxsus choralari ko’zda tutiladi.
Xodimlarning elektrotokdan shikastlanish darajasiga ko’ra., ishlab chiqarish binolarini 3 toifaga bo’lish mumkin:
1 toifa – yuqori xavfli binolar ularda quyidagi shartlarning biri mavjudligi bilan xarakterlanadi;
a) tok tqazuvchi pollar (temir beton, yerli, g’isht va boshqa);
b) tok tqazuvchi chang yoki namlik (nisbiy namlik, bunda 75% dan oshishi kerak);
v) xarorat 300 S dan yuqori;
g) insonning yerga tsish metallqurilmalarga bir vaqtning zida tegish imkoniyatlari (binolar, texnologik apparatlar, mexanizmlar) bir tomondan va boshqa tomondan elektr uskunalarning metall qorpuslariga tegib ketish imkoniyatlari.
2 toifa: o’ta xavfli binolar quyidagi sharoitlardan birining mavjudligi bilan xarakterlanadi;
a) (100% ga yaqin nisbiy namlikda) aloxida namlik;
b) kimyoviy faol muxit (uskunalarning tok utuvchi qismlari izolyatsiyasini bzuvchi bug’lar);
v) yuqori xavfli binolar uchun kamida 2 sharti mavjudligi.
3 toifa: yuqori yoki o’ta xavf tug’diruvchi shartlari bo’lmgan yuqori xavfsiz binolar.
Bosh muxandislari (texnik raxbarlar barcha ishlab chiqarish binolari uchun xavf darajasini aniqo’l ashlari va korxona bo’yicha buyrukni rasmiylashtirish bilan Ko’rsatilgan toifalarga taqsimlashlari shart.
Nazorat savollar
1. Elektr tokidan saklanish chora tadbirlari?
2. Elektr tokining inson organizmiga tahsirni bayon kiling?
3. Yl qyiladigan tok va kuchlanish?
4. Inson tanasining toqqa karshiligi?