Ma’ruza ¹ 1
Kirish. Xayotiy faoliyat xavfsizligi tushunchasi.
Xayotiy faoliyat xavfsizligi -inson faoliyatining barcha jabxalaridagi xavfli va zararli omillardan toro’tib inson ximoyasi (muxofazasi nazariyasi va amaliyotini z ichiga oluvchi ilmiy bilimlar soxasi sanaladi.
Inson doimo turli xavf-xatarlar muxitida yashab kelgan. Xayotning davomiyligi ibtidoiy inson uchun taxminan 25 yil xayotiy faoliyat xavfsizligi integral ko’rsatkichi xisobo’lanadi.
Taraqqiyot olga odimlashi klamiga qarab, inson xayotiy xavfsizlik darajasi doimo sib borgan. Xozirgi paytda ta rivojlangan mamlakatlarda xayotning rtacha davomiyligi 77 yilni tashkil qiladi.
Fan va texnika taraqqiyoti, ijtimoiy – iqtisodiy xavfsizlikni oshirib, shu bilan birga axoli salomatligi uchun bo’lganidek, atrof-muxit uchun xam xavfsizlikning yangi turlari vujudga kelishiga olib keldi.
Butun jaxon sog’liqni saqo’l ash tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra, xozirgi paytda baxtsiz xodisalar oqibatidagi limlar yurak-tomir va onkologik kasalliklardan keyin 3-rinda turadi.
Agar kasalliklardan, asosan katta yoshdagi kishilar xayotdan ko’z yumsa, baxtsiz voqealar natijasida esa mehnatga layoqatlilar asosan xalok bo’ladi.
Shikastlanish – 2 yoshdan 41 yoshgacha bo’lgan insonlar limining asosiy sababidan xisobo’lanadi.
Insoniyat vabo,lat, chechak, terlama epidemiyalarini yengib tdi, xayotini zaytirish usullarini izlamokda, Biroq baxtsiz xodisalar bilan samarali ko’rashishning uddasidan chiqmoqda. SHikastlanish xozirgi vaqtda xaqikiy ijtimoiy qo’l fat epidemiya ko’lamiga tenglashdi.
Xayotiy faoliyat – inson organizmidagi murakkab biologik jarayon bo’lib, salomatlik va mehnat ga layoqatni saqo’l ash imkoniyatini beradi.
Xar qanday faoliyat saloxiyati xavfli. Turli sababo’larga ko’ra, lim xolatlari extimoli bor.
Baxtsiz xodisalar xarakteri Extimolligi
Qo’l ash 10000 dan 1
Alanga va yonuvchi moddalar ta’siri 25000 dan 1
Suvga chkish 30000 dan 1
q otadigan qurollardan jaroxatlar 100000 dan 1
Aviaxalokatlar 100000 dan 1
Jismlarning qo’l ashi 160000 dan 1
Elektjaroxat 160000 dan 1
Uraganlar-bo’ronlar 2500000 dan 1
Uy sharoitida 220 V li elektr tokidan oziqo’l antiriladi: elektr mashinalar, apparatlar, asbobo’lar (kir yuvish mashinalari, elektr plitalar, muzlatgichlar, televizorlar, kamin-pechlar, dazmollar va boshqa uy elektr jixozlari).
Mehnat muxofazasi – mehnat jarayonida insonning mehnatga layoqati va salomatligini saqo’l ash, xavfsizligini ta’minlash imkonini Beruvchi ijtimoiy – iqtisodiy, texnik, gigienik, davolash – profilaktik, xamda tashkiliy tadbirlar va vositalar qonuniy aktlarning tizimidan iborat.
Mehnat muxofazasi borasida asosiy vazifalar – ishlab chiqarish jaroxatlari, kasbiy xastaliklarning oldini olish xamda butun dunyoda mehnat sharoitlarini yaxshilashdan iborat.
Unumli mehnat va xordiq rejimlarini tashkil qilishini ko’zda tutuvchi Mehnat muxofazasi bilan mustaxkam bog’liq. Ilmiy mehnat boshqarmasini qo’l lash, xayotga tadbiq etish mehnat sharoitlarini yaxshilash, inson salomatligi va mehnatga yaroqo’l iligi saqo’l ashga imkon beradi.
Mehnat sharoitini tubdan zgartirish, moliyaviy xarajatlarni talab etuvchi kasbo’larni qisqartirishga olib keladi, Biroq bunda asab tarangligini oshirish bilan bog’liq kasbo’lar soni usadi.
Shuning uchun mehnat muxofazasining zamonaviy uslubo’laridan psixologiya, mehnat gigienasi va ergonomika kabi fanlar yutuql arida keng qo’llaniladi.
Mehnat muxofazasi mehnatning xavfsiz va bezarar sharoitlarini ta’minlash bilan bog’liq mehnat muxofazasi qonunlari majmuasi masallarini zichiga oladi.
Ishlab chiqarish sanitariyasi ishlayotgan zararli ishlab chiqarish omillariga ta’sirning oldini oluvchi vositalar va tashkiliy, gigienik, sanitariya-texnik tadbirlar tizimini z ichiga kamrab oladi. Yong’in xavfsizligi mehnat muxofazasi qonunlari majmuasiga bevosita bog’liq.
Butun dunyoda mehnat qonunchiligi ishchi va xizmatchilarning mehnat xuquqo’l ari muxofazasini belgilaydi, mehnat ning o’ta qulay sharoitlarini ta’minlaydi.
Mehnat muxofazasining xuquqiy masalalari davlatimizning Asosiy qonuni – zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan tartibga solinadi. Konstitutsiya fuqorolar xuquq va majburiyatlarini, mehnat va dam olish xuquqlarini, keksalikda moddiy ta’minotga va mehnat ga layoqatsizlik xolatida nafaqa tlovlari xamda davlat ijtimoiy sug’urta mabo’lag’lari evaziga tlovlar xuquqo’l arini belgilaydi.
Ijtimoiy sug’urta mablag’lari respublikamiz kasaba uyushmalari va ijtimoiy ta’minot vazirliklari ixtiyoridadir.
Qonunchilik asoslarida mehnat muxofazasi to’g’risidagi asosiy nizom xam bor. Unga muvofiq ishlab chiqarishda jaroxatlanishlar va kasbiy kasalliklarni oldini olish, ogoxlantirish korxona mahmuriyatining majburiyati sanaladi. Ishlab chiqarish jaroxatlarini va kasbiy xastaliklari xaqida ogoxlantirish, ishlab chiqarish va maishiy xonalar, ish rinlarini jixozlash, texnologik jarayonlarni tashkil qilish, MX qoidalari va sanitariya qonunlariga muvofiq ishlayotganlarni ximoya qilish kabi tadbirlarni ichiga oluvchi menatning xavfsiz va bezarar sharoitlarni ta’minlashga asoslangan.
Korxona, tex, xudud agar mehnat muxofazasi talabo’lariga javob bermasa, ishga tushirilishi mumkin emas.
Agar ishlatilayotganda mehnat ning bezarar sharoitlari ta’minlangan bo’lmasa, mexanizmlar, asbobo’lar va mashinalar turkum ishlab chiqarishga kiritilmaydi.
Korxona mahmuriyati ishchi va xizmatchilarni ishlashning xavfsiz uslubo’lariga rgatilishi, mehnat sharoitida zarar uchun korxonalarda ishlayotganlarni zarur narsalar, maxsus kiyim-boshlar, maxsus poyafzallar va boshqalar bilan ta’minlashi shart.
Misol uchun, akkumulyatorchilar; kostyumlar, rezina yarim butiklar, fartuklar, ko’zoynaklar, qo’l qoplar bilan taminlanadilar.
Zararli ishlab chiqarishda band insonlar salomatligi va mehnatga qobiliyatlarini saqo’l ash uchun qisqartirilgan ish xaftasi, qo’shimcha ta’til belgilanib, belgilangan meyorlar bo’yicha doimiy davolash-profilaktika, sut, oziq-ovqat beriladi.
Agar ishlar yilning sovuq paytida ochiq xavoda bajarilsa, u xolda ishchilar va xizmatchilarga ish vaqtida isinish uchun, dam olish uchun tanaffuslar beriladi. Ayrim toifadagi xodimlar (ryxat bo’yicha) xar yili o’tibbiy krikdan tadilar.
Ayniqsa, ayollar va smirlar mehnati aloxida muxofazaga muxtoj. Aloqa tarmog’ida barcha ishlayotganlarning 80 foizga yaqini ayollardan iborat.
Aloqa soxasida quyidagi ish turlari bajarilayotganda ayollar mehnati ta’qiqo’l anadi:
1.Qrgoshin akkumulyatorlar tayyorlash va payvandlash;
2.Polietilen va polivinilxlorid qobiqo’l ardagi kabellarni svarkalash (kovsharlash);
3.Pnevmoasbobo’lar yordamida teshiklar qilish;
4.To’la, daraxtlarni sug’urish;
5.Quduqo’l ar kavlash;
6.Liniya va antenna tayanchlarida ishlash
Xomilador ayollar va go’dak farzandlarini tarbiyalayotgan ayollar davlatimizning yo’ksak g’amxurligi ostida. Ularni tungi vaqtlarda, ishdan tashqari ishlarga jalb qilish, bayram va dam olish kunlarida band etish, shuningdek, ularni roziligisiz xizmat safarlariga junatish ma’n etiladi (11-bob «Ayollar Mehnati»).
Voyaga yetmaganlarga xam davlatimiz g’amxrlik Ko’rsao’tib keladi, ya’ni 18 yoshga yetmaganlar. Yigit va qizlar 16 yoshdan, istisno tarzda korxona kasaba qmitasi roziligi bilan 15 yoshdan ishga qabo’l qilinadi.
Voyaga yetmaganlarning barchasi albatta ishga qabul qilinishdan avval dastlabki o’tibbiy krikdan tadilar, sngra 18 yoshdan boshlab xar yili o’tibbiy krikdan tishlari shart.
smirlarni og’ir, yer osti ishlarida xamda zararli va xavfli ishlarda, balandlikka ktarilish (liniya va antenna tayanchlarida) kabi ishlarda ishlatish ta’qiqo’l anadi.
Og’ir yo’qo’l arni ktarishdagi me’yor chegaralar:
16 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan smirlar uchun – 16 kilogramm
16 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan qizlar uchun – 10 kilogramm
15 yoshlilarning Og’ir yo’qo’l ar ktarishiga yl qilmaydi.
18 yoshgacha bo’lganlarni tungi vaqtda, ish vaqtidan tashqari, bayram va dam olish kunlari ishlarga jalb qilish ma’n etiladi. smirlar uchun ish xaftasi qisqartiriladi.
15 – 16 yosh – 24 soat (xaftasiga)
16 – 18 yosh – 36 soat.
Ish xaqi, tliq ish kuni uchun tlanadi. Ta’til olish uchun imtiyozlar yozda yoki ularning ixtiyoriga ko’ra yilning boshqa davrida 1 kalendarga oy davomiyligida beriladi.
Yoshlarning ishga joylashishi bilan, Xokimiyatlardagi mehnat – ishga joylash bo’yicha komissiyasi bilan voyaga yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiyasi shug’ullanadi.
smir junatilgan korxona ma’muriyati uni ishga joylashtirishi shart, chunki, korxonada voyaga yetmaganlarni ishlab chiqarish ta’limi va ishlashi uchun ma’lum rin soni ajratiladi.
smirlarni ishdan bshatish Xokimiyat xuzuridagi voyaga yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiya roziligisiz amalga oshirilmaydi.
Oliy quv yurtlari, xamda rta maxsus quv yurtlarining sirtqi bo’limlarida ta’limlarini ish bilan birgalikda olib borayotgan ishchilar va xizmatchilar xam imtiyozlarga egadirlar.
Xar yili ularga laboratoriya imtixon sessiyalari uchun tlanadigan ta’tillar Beriladi. Oliy quv yurti yoki texnikum manziliga borish – kelish yl kira xaqining 50 foizini ma’muriyat tlaydi. Xaftada 1 ozod kun (ish kuni) 50 foiz tlanadi.
Davlat standartlari, Mehnat muxofazasining tarmoq meyorlari va qoidalari.
Mehnat xavfsizligi standartlari tizimi Mehnat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan zaro bog’liq andozalar mavjuddir.
Majmua davlat standartlashtirish tizimining tarkibiy qismi sanaladi va Davlat respubo’lika, tarmoq andozalari, korxonalar andozalaridan iborat bo’ladi. 12.0.001-74 GOST va 12.0.002-80 GOST asoslari MXST tuzilmasini belgilaydi, shuningdek qo’l laniladigan atama va tushunchalar.
Masalan: Mehnat xavfsizligi deb, ishlamaydigan, zararli ishlab chiqarish omillari ta’siri istisno bo’lgan mehnat sharoitlari xolati tushuniladi.
Xavfli ishlab chiqarish omili – bu shunday omilki, uning ta’siri ishlovchini jaroxatga olib keladi.
Zararli ishlab chiqarish omili ta’siri kasallikka olib keladi.
Ta’sir tabiati bo’yicha xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari quyidagi guruxlarga bo’linadi: jismoniy, kimyoviy, biologik va psixofiziologik. Mashinalarning xarakatlanuvchi qismlari elektr kuchlanish, Shovqin, silkinish, tebranish, sharoitlari xavfli axamiyatga ega ish joylarida changlanishlar – bularning xammasi jismoniy xavfli va zararli omillardir.
Kimyoviy xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari inson organizmiga ta’siri bo’yicha:
a) umumtoksik;
b) qzgatadigan;
v) kantserogen;
g) mtagen
omillarga taqsimlanadi.
Biologik xavfli va zararli omillar biologik obektlardan iborat (simliklar, jonivorlar, bakteriyalar, viruslar), ularning ta’siri jaroxatlar va kasalliklarga olib keladi.
Psixofiziologik omillarga jismoniy va asab – ruxiy ortiqcha yo’qo’l ashlar kiradi. Xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarining yoqo’l igi yoki ta’siri kamayishi shikastlanish va xastaliklar darajasini pasaytirish imkonini beradi.
Shuning uchun MXST ularning meyor va darajalariga qarab xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarini toifalashga talabo’larni, shuningdek ulardan ximoya uslubo’lari va vositalarini belgilaydi. Jami andozada 28 belgi mavjud.
1. Ta’qiqo’l ovchi (ma’n qiluvchi)
2. Ogoxlantiruvchi.
3. Buyruq beruvchi.
4. Ko’rsatma beruvchi.
Belgilar ishlab chiqarish binolari, qurilish maydonlarida, shuningdek xavf manbai sanalsa, uskunalarda rnatiladi.
Elektr qurilmaning turli qismlarini muayyan ranglarga byash xodimga ishlar bajarishda darxol mljalni olishga imkon beradi va baxtsiz xodisalardan ogoxlantiradi. Jumladan 3 fazali tarmoqda zgaruvchan A, B, S faza shinalari toki sarik, yashil va qizil rangga byalgan. N yerga tsish tarmoq 0 shinasi xamda ximoyali to’tashuv shinasi qoraga, N izolyatsiyali tarmoqda neytral shina oqqa b lgan. (k) toqqa teng tarmoqda shina qizilga, (-) – kkka byalgan.
Atrof – muxit muxofazasiga katta eo’tibor qaratiladi. 3 ta biologik sfera – xavo, suv, yer mavjud. Tliqmas yopadigan yonilgi maxsulotlari, kimyoviy va metallurgiya ishlab chiqarish chiqindilari xavoga chang, oltin gugurt gazi, uglerod va azot oksidlari, saq’ish (qora smola) moddalari tarqalishiiga sabab bo’ladi.
Avtomobil’ gazlari – bu 1000 dan ortiq zararli-zaxarli moddalar komponenti bo’lib, ma’lum sharoitda “smg” tashkil qiladi.
Xastaliklar soni xavoning soflik darajasiga bog’liq. Atrof xavo muxofazasiga yunaltirilgan tadbirlar (ishlab chiqarishning quruq uslubo’larini namga almashtirish, avtomatlashtirish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash, elektromobillar qo’l lash, yangi gazonlar qurish va eskilarini qayta tahmirlash – ushlab oluvchi apparatlar, changga bardoshli kameralar, elektrfiltrlar, sanitariya zonalarini tashkil qilish, tizimlar va nazorat asbobo’larini qo’l lash.
Ikkinchi biologik muxit, xovolarning ifloslanishi manbai oqava suvlar va neft maxsulotlari xisobo’lanadi.
Negizning ifloslanishi xavodan zaxarli moddalarning tirishi va bevosita ishlab chiqarish chiqindilari bilan ifloslanishi tufayli sodir bo’ladi.
Ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash, yerning shrlanishdan ximoyalash, botqoqo’l ik, qurg’og’chilikdan saqo’l ashga katta axamiyat berilmokda.